3 ـ خود شناسى وسیله خداشناسى است
فهرست موضوعات
جستجو 

قرآن مجید با صراحت مى گوید: «ما آیات آفاقى و انفسى (عجائب آفرینش خداوند در جهان بزرگ و در درون وجود انسان) را به آنها نشان مى دهیم تا آشکار گردد که او حق است.» (سَنُریهِمْ آیاتِنا فِى الاْفاقِ وَ فى اَنـْفُسِهِمْ حَتّى یَتَبَـیَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ)(1)

در جاى دیگر مى فرماید: در درون وجود شما آیات خداست، آیا نمى بینید؟

(وَ فى اَنـْفـُسِکُمْ اَفـَلا تـُبـْصِرُونَ)(2)

بعضى از محقّقان از آیه مربوط به عالم ذر نیز همین استفاده را کرده اند که «معرفة النّفس» پایه «معرفة اللّه» است، آنجا که مى فرماید: «وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنى آدَمَ مِنْ ظُـهُورِهِمْ ذُرِّیـَتَهُمْ وَ اَشْهَدَهُمْ عَلى اَنْفـُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبـِّکُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا ;به خاطر بیاور هنگامى را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریّه آنان را برگرفت و آشکار ساخت و آنها را گواه بر خویشتن نمود (و اسرار وجودشان را به آنها نشان داد و فرمود) آیا من پروردگار شما نیستم؟ آنها همگى گفتند: آرى گواهى مى دهیم!»(3)

در تفسیر المیزان مى خوانیم: «انسان هر قدر متکبّر باشد، و فراهم بودن اسباب زندگى او را به غرور وا دارد، نمى تواند این حقیقت را انکار کند که مالک وجود خویش نیست، و استقلالى در تدبیر خویشتن ندارد، چه این که اگر مالک خویشتن بود، خود را از مرگ و سایر آلام و مصائب زندگى باز مى داشت، و اگر مستقل به تدبیر خویش بود، هرگز نیاز به خضوع در مقابل عالم اسباب نداشت ... بنابراین، نیاز ذاتى انسان به پروردگار و مالک مدبّر، جزء حقیقت وجود اوست، و فقر و نیاز بر پیشانى جانش نوشته شده، این حقیقتى است که هر کس از کمترین شعور انسانى برخوردار باشد به آن اعتراف مى کند، و تفاوتى میان عالم و جاهل و صغیر و کبیر، در این مسأله نیست!

«بنابراین، انسان در هر مرحله اى از انسانیّت باشد، به روشنى مى بیند که مالک و مدبّر و پروردگارى دارد، چگونه نبیند در حالى که نیاز ذاتى خود را به روشنى مى بیند.

«لذا بعضى گفته اند که آیه اشاره به حقیقتى مى کند که انسان در زندگى دنیا آن را در مى یابد که در همه چیز از شؤون حیات خود، نیازمند است ـ نیازمند به بیرون وجود خود ـ پس معنى آیه شریفه این است که ما انسانها را به نیاز و احتیاجشان آگاه ساختیم و آنها به ربوبیّت ما اعتراف کردند.»(4)

به این ترتیب ثابت مى شود که شناخت حقیقت نفس انسان با صفات و ویژگیهایش، سبب معرفة اللّه و شناخت خداست.

حدیث معروف «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ; هرکس خود را بشناسد پروردگارش را خواهد شناخت.» نیز ناظر به همین است.

این حدیث گاهى به صورت بالا، و گاه به صورت مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ، گاه از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و گاه از امیرمؤمنان على(علیه السلام) و گاه از صحف ادریس، نقل شده است.

در بحارالانوار از کتاب ادریس پیامبر(علیه السلام) در صحیفه چهارم که صحیفه معرفت است چنین نقل شده: «مَنْ عَرَفَ الْخَلْقَ عَرَفَ الْخالِقَ، و مَنَ عَرَفَ الرِّزْقَ عَرَفَ الرَّازِقَ، وَ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ; کسى که مخلوق را بشناسد خالق را مى شناسد، و کسى که رزق را بشناسد رازق را مى شناسد، و کسى که خود را بشناسد پروردگارش را مى شناسد.»(5)

به هر حال مضمون این حدیث در چند جاى از بحارالانوار از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) یا سایر معصومین(علیهم السلام) یا ادریس پیامبر(علیه السلام) نقل شده است و همچنین از امام علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) در غرر الحکم.(6)

علاّمه طباطبایى در تفسیر المیزان بعد از ذکر این حدیث شریف مى فرماید: «شیعه و سنّى این حدیث را از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند و این یک حدیث مشهور است.(7)

* * *


1. سوره فصّلت، آیه 53 .

2. سوره ذاریات، آیه 21 .

3. سوره اعراف، آیه 172.

4. تفسیر المیزان جلد 8،صفحه 307. ذیل آیه مورد بحث (باتلخیص).

5. بحار الانوار، جلد 92، صفحه 456 ـ در جلد 58 بحار، صفحه 99، و جلد 66، صفحه 293، این حدیث به عنوان کلام معصوم(علیه السلام) و در جلد 2، صفحه 32 از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است.

6. غرر الحکم، حدیث 7946.

7. تفسیر المیزان، جلد 6، صفحه 169 (بحث روانى ذیل آیه 105، سوره مائده).

12
13
14
15
16
17
18
19
20
Lotus
Mitra
Nazanin
Titr
Tahoma
آبی
سبز تیره
سبز روشن
قهوه ای