2 ـ مراتب ذکر
فهرست موضوعات
جستجو 

بزرگان اخلاق براى ذکر، مراتب و مراحلى ذکر کرده اند:

نخستین مرحله: ذکر لفظى است که انسان نام خدا و اوصاف جلال و جمال او و اسماء حُسنایش را بر زبان جارى کند، بى آن که توجّهى به مفاهیم و محتواى آن داشته باشد; مانند بسیارى از نمازگزاران که بى توجّه به معانى نماز، الفاظى را بر زبان جارى مى سازند. درست است که این گونه ذکر، بى اثر نیست، چرا که اوّلاً مقدّمه اى است براى رسیدن به مراحل بالاتر و ثانیاً همیشه با یک مفهوم و توجّه اجمالى آمیخته است، زیرا شخص نمازگزار اجمالاً مى داند رو به خدا ایستاده و براى خدا نماز مى خواند، هرچند مفاهیم آن را به تفصیل نداند; ولى به یقین این ذکر کم ارزش است، و تأثیر چندانى در تربیت نفوس و تهذیب اخلاق ندارد.

مرحله دوم: ذکر معنوى است، و آن این است که انسان در حالى که مشغول ذکر لفظى است به معانى آن نیز توجّه کند; بدیهى است که توجّه به معانى و مفاهیم اذکار بویژه اگر متوجّه تفاوت این مفاهیم و خصوصیّت هر یک از آنها باشد، عمق بیشترى به ذکر مى بخشد و آثار فزونترى در تربیت انسان دارد; و انسان با تداوم چنین ذکرى آثار آن را در خود احساس مى کند.

مرحله سوم: ذکر قلبى است، و در تفسیر آن گفته اند: ذکر قلبى آن است که توجّه به پروردگار، نخست از دل بجوشد، و سپس بر زبان جارى گردد; مثلاً، هنگام دقّت و مطالعه در آثار خداوند در جهان آفرینش و مشاهده نظم عجیب کائنات و ظرافت فوق العاده آنان به یاد عظمت خدا افتد و بگوید: «اَلْعَظَمَةُ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ; عظمت از آنِ خداوند یکتا و قاهر است!» این ذکرى است که از درون دل جوشیده و بیانگر حالتى در درون جان انسان است.

گاه انسان یک نوع حضور معنوى در جان خود مشاهده مى کند، و بى آن که واسطه اى در میان باشد، به ذکر یاسُبُّوحُ و یا قُدُّوسُ و یا اذکارى همچون سُبْحانَکَ اللّهُمَّ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ مترنّم مى شود.

این اذکار قلبیّه، تأثیر فوق العاده اى در تهذیب نفس و پرورش فضایل اخلاقى دارد، و همانند ذکر فرشتگان است که وقتى اعجوبه عالم آفرینش یعنى «آدم» را با علم وسیع و گسترده اش درباره اسماء الهى مشاهده کردند، عرضه داشتند: «سُبْحانَکَ لاعِلْمَ لَنا اِلاّ ما عَلَّمْتَنا اِنَّکَ اَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکیمُ; بار الها! منزّهى تو، چیزى جز آنچه به ما تعلیم داده اى نمى دانیم و تو دانا و حکیمى!»(1)

در قرآن مجید اشاره به مراحلى از ذکر شده است; آنجا که مى فرماید: «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ اِلَیْهِ تَبْتیلاً; نام پروردگارت را ذکر کن و تنها به او دل ببند!»(2)

و در جاى دیگر مى فرماید: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فى نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیْفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ القَوْلِ بِالْغُدُّوِ وَ الاْصالِ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ; پروردگارت را در دل خود از روى تضرّع و خوف آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن و از غافلان مباش!»(3)

در آیه اوّل، توجّه به ذکر لفظى عمیق شده، و سرانجام به تبتّل و انقطاع الى اللّه; یعنى، از همه بریدن و به خدا پیوستن، منتهى گردیده است.

در آیه دوم، توجّه به ذکر قلبى شده که آمیخته با تضرّع و خوف خدا باشد و منتهى به ذکر خفى زبانى شود، که آهسته از درون بجوشد و بر زبان جارى گردد.


1. سوره بقره، آیه 32.

2. سوره مزمّل، آیه 8.

3. سوره اعراف، آیه 205.

12
13
14
15
16
17
18
19
20
Lotus
Mitra
Nazanin
Titr
Tahoma
آبی
سبز تیره
سبز روشن
قهوه ای