مَآب ـ مَتین

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

صفحه کاربران ویژه - خروج
مرتب سازی بر اساس
 
لغات در تفسیر نمونه
مَثابَة ـ مُحِیطلَعِب ـ لؤلؤ

مَآب:
(لِلْمُتَّقینَ لَحُسْنَ مَآب)
«مَآب» از مادّه «أَوْب» به معناى مرجع و محل بازگشت است، و گاه به معناى منزلگاه و قرارگاه مى آید، و اضافه «حُسْن» به «مَآب» از قبیل اضافه صفت به موصوف مى باشد.(1)
مَآرِب:
(فیها مَآرِبُ أُخْرَى)
«مَآرِب» از مادّه «أَرَب» جمع «مأربه» به معناى حاجت، نیاز و مقصد است.(2)
مَائِده:
(أَن یُنَزِّلَ عَلَیْنَا مآئِدَةً)
«مَائِده» در لغت، هم به خوان، سفره و طَبَق، گفته مى شود، و هم به غذایى که در آن قرار مى دهند، و در اصل از مادّه «مید» به معناى حرکت و تکان خوردن است شاید اطلاق «مائده» بر سفره و غذا به خاطر نقل و انتقالى است که در آن صورت مى گیرد.(3)
مَارِج:
(مِن مّارِج مِّن نَار)
«مَارِج» در اصل از «مرج» (بر وزن مرض) به معناى اختلاط و آمیزش است، و در اینجا منظور اختلاط شعله هاى مختلف آتش مى باشد; زیرا هنگامى که آتش شعلهور مى شود، گاه به رنگ سرخ در مى آید، گاه به رنگ زرد، گاه به رنگ آبى و گاه به رنگ سفید.
بعضى گفته اند: معناى «تحرک» نیز در آن هست (از «أَمْرَجْتُ الدّابَّةَ» یعنى «حیوان را در چراگاه رها کردم»; زیرا یکى از معانى «مرج» همان مرتع است).
باز در اینجا دقیقاً براى ما روشن نیست که آفرینش «جنّ» از این آتشهاى رنگارنگ چگونه بوده است؟ همان گونه که خصوصیات دیگر آن نیز از طریق «مخبر و گوینده صادق» یعنى قرآن مجید و «وحى آسمانى» براى ما ثابت شده است، محدود بودن معلومات ما در برابر مجهولات، هرگز به ما اجازه نمى دهد که این حقایق را انکار، یا نادیده بگیریم، بعد از آن که از طریق وحى اثبات گردد، هر چند علم را به آن راهى نیابد.(4)
مَارِد:
(مِّن کُلِّ شَیْطان مّارِد)
«مَارِد» از مادّه «مرد» (بر وزن سرد)، در اصل به معناى سرزمین بلندى است که خالى از هرگونه گیاه باشد، به درختى که از برگ، برهنه شود، نیز «امرد» گویند، و به همین مناسبت به نوجوانى که مو در صورتش نروییده این کلمه اطلاق مى شود و در اینجا منظور از «مارد» کسى است که عارى از هرگونه خیر و برکت و به تعبیر خودمانى «بى همه چیز»! باشد.(5)
مَاعُون:
(وَ یَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ)
«مَاعُون» از مادّه «مَعْن» (بر وزن شأن) به معناى چیز کم است، و بسیارى از مفسران معتقدند: منظور از آن در اینجا، اشیاء جزئى است که مردم، مخصوصاً همسایه ها از یکدیگر به عنوان عاریه یا تملک مى گیرند، مانند مقدارى نمک، آب، آتش (کبریت)، ظروف و مانند اینها.(6)
مَا قَدَّمُوا:
(وَ نَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا)
جمله «مَا قَدَّمُوا» (آنچه را از پیش فرستادند) از مادّه «تقدیم» اشاره به اعمالى است که انجام داده اند، و اثرى از آن باقى نمانده، این احتمال نیز، در تفسیر آیه وجود دارد که «مَا قَدَّمُوا» اشاره به اعمالى است که جنبه شخصى دارد.(7)
مَاکِثُون:
(قالَ إِنَّکُمْ مّاکِثُونَ)
«مَاکِثُون» از مادّه «مَکث»، در اصل به معناى توقف توأم با انتظار است، و شاید این تعبیر از سوى مالک دوزخ، یک نوع استهزاء است همانطور که گاه شخص غیرمستحق تقاضاى چیزى مى کند مى گوئیم منتظر باش!.(8)
مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ:
(مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ)
تعبیر به «مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ» (چیزى که به آن علم ندارى) اشاره به منطقى نبودن شرک است; چون اگر واقعاً شرک صحیح بود، دلیلى بر آن وجود داشت، و به تعبیرِ دیگر، جایى که انسان علم به چیزى نداشته باشد، باید از آن پیروى نکند، چه رسد به این که علم به بطلان آن داشته باشد.(9)
مَأوى:
(مَأْویهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ)
«مَأوى» در اصل، به معناى پناهگاه است و این که در آیه بالا مى خوانیم: مأواى فرارکنندگان از جهاد، جهنم است; اشاره به این است که آنها با فرار مى خواهند پناهگاهى براى خود انتخاب کنند که از هلاکت مصون بمانند، ولى بر عکس، پناهگاه آنها جهنم مى شود، نه تنها در جهان دیگر، بلکه در این جهان نیز در جهنمى سوزان از ذلت و بدبختى و شکست و محرومیت، پناه خواهند گرفت.
«مَأوى» از مادّه «أَوِىّ» (بر وزن قوىّ) به معناى انضمام چیزى به چیز دیگر است، سپس، به مکان و مسکن و جایگاه گفته شده است.(10)
مبارک:
(لَلَّذِى بِبَکَّةَ مُبارَکاً)
«مبارک» به معناى پر برکت و پر فایده است، و کعبه از این جهت مبارک است که هم از نظر معنوى و هم از نظر مادى در یکى از پربرکت ترین سرزمین هاى جهان قرا گرفته. «مبارک» از مادّه «برکت» به معناى سودمند و جاویدان و پردوام است.(11)
مُباهَله:
(ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل)
«مُباهَله» در اصل از مادّه «بَهْل» (بر وزن اهل) به معناى رها کردن و قید و بند را از چیزى برداشتن است، و به همین جهت هنگامى که حیوانى را به حال خود واگذارند، و پستان آن را در کیسه قرار ندهند، تا نوزادش بتواند به آزادى شیر بنوشد، به آن «باهِل» مى گویند، و «اِبْتِهال» در دعا به معناى تضرع و واگذارى کار به خدا است. و اگر آن را گاهى به معناى هلاکت و لعن و دورى از خدا گرفته اند نیز به خاطر این است که رها کردن و واگذار کردن بنده به حال خود این نتائج را به دنبال مى آورد، این بود معناى «مباهله» از نظر ریشه لغت.
و از نظر مفهوم متداول که از آیه فوق گرفته شده، به معناى نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است، بدین ترتیب، افرادى که با هم گفتگو درباره یک مسأله مهم مذهبى دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.(12)
مبروص:
«مبروص» از مادّه «برص» به معناى پیسى است که یک نوع بیمارى است و مسلماً به کار بردن این تعبیر در این مورد غلط و نابجا است.(13)
مبطل:
(یَوْمَئِذ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ)
«مُبْطِل» از مادّه «ابطال»، در لغت، معانى مختلفى دارد، باطل کردن چیزى، دروغ گفتن، شوخى و استهزاء نمودن، و امر باطلى را مطرح کردن، تمام این معانى، در مورد آیه فوق قابل قبول است.(14)
مُبْطِلُون:
(إِذاً لاَّرْتابَ الْمُبْطِلُونَ)
«مُبْطِلُون» جمع «مبطل» به معناى کسى است که در صدد «ابطال» چیزى است.(15)
مُبْلس:
(إِذا هُمْ فِیْهِ مُبْلِسُونَ)
«مُبْلس» از مادّه «ابلاس»، در اصل به معناى اندوهى است که از شدت ناراحتى به انسان دست مى دهد، و از آنجا که چنین اندوهى انسان را به سکوت دعوت مى کند، مادّه «ابلاس» به معناى سکوت و بازماندن از جواب نیز به کار رفته، و از آنجا که در شدائد، انسان از نجات خود مأیوس مى شود، این ماده، در مورد یأس، نیز به کار رفته است، و نامگذارى «ابلیس» به این نام به خاطر همین معناست که مأیوس از رحمت خدا است.(16)
مُبْلِسُونَ:
(فَإِذا هُم مُّبْلِسُونَ)
«مُبْلِسُونَ» در اصل، از مادّه «ابلاس» به معناى غم و اندوهى است که به خاطر شدت حوادث ناگوار به انسان دست مى دهد و نام «ابلیس» نیز از همین جا گرفته شده است، و تعبیر فوق نشان دهنده شدت غم و اندوهى است که گناهکاران را فرا مى گیرد.(17)
مُبِین:
(هِىَ ثُعْبانٌ مُّبِینٌ)
تعبیر به «مُبِین» اشاره به این است که راستى تبدیل به اژدها شد، و چشم بندى، تردستى و سحر و مانند آنها نبود; بر خلاف، کارى که
ساحران بعداً انجام دادند; زیرا در مورد آن مى گوید: آنها چشم بندى کردند و عملى انجام دادند که تصور مى شد مارهایى است که به حرکت در آمده است.
«مبین» از مادّه «ابانه» است و به طورى که بعضى از مفسران (آلوسى در روح المعانى) گفته اند: این ماده گاهى به معناى فعل لازم و گاهى متعدى آمده، در صورت اول مفهوم کلمه «مبین» همان «آشکار» خواهد بود، و در صورت دوم «آشکار کننده».(18)
مَتاب:
(یَتُوبُ إِلَى اللّهِ مَتاباً)
«مَتاب» از مادّه «تَوب» مصدر میمى به معناى «توبه» است، و چون در اینجا مفعول مطلق است تأکید را مى رساند.(19)
متاع:
(مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا)
«متاع» از مادّه «مُتوع» به معناى هر چیزى است که انسان از آن بهره مى گیرد، و مفهوم آن بسیار وسیع است، و تمام وسائل زندگى
و مواهب مادى را شامل مى شود. «راغب» در کتاب «مفردات» مى گوید: کُلَّمَا یُنْتَفَعُ بِهِ عَلى وَجْه مَا، فَهُوَ مَتاعٌ وَ مُتْعَةٌ: «هر چیزى که به نحوى انسان از آن بهره مى گیرد، به آن متاع یا متعه گفته مى شود».
بنابراین جمله «دنیا متاع غرور است»، مفهومش این است که، وسیله و ابزارى است براى فریبکارى، فریب دادن خویشتن، و هم فریب دیگران، و البته این در مورد کسانى است که دنیا را هدف نهایى قرار مى دهند و به آن دل مى بندند، و بر آن تکیه مى کنند و آخرین آرزویشان، وصول به آن است، اما اگر مواهب این جهان مادى وسیله اى براى وصول به ارزشهاى والاى انسانى و سعادت جاودان باشد، هرگز دنیا نیست، بلکه مزرعه آخرت، و قنطره و پلى براى رسیدن به آن هدف هاى بزرگ است.(20)
مُتَجاوِر:
(وَفِى الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجاوِراتٌ)
«مُتَجاوِر» از مادّه «جار» به معناى همسایه و نزدیک است، ولى هنگامى که مى فرماید: «قِطْعٌ مُتَجاوِرات» مفهومش این است که قطعه هاى مختلفى هستند که در کنار هم قرار دارند و گرنه اگر همه آنها یکسان بودند، تعبیر «قطعه هاى مجاور» معنا نداشت.(21)
مُتَحَرِّف:
(إِلاّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتال)
«مُتَحَرِّف» از مادّه «تَحَرُّف» به معناى کناره گیرى از وسط به اطراف و کناره هاست; و منظور از این جمله این است که: جنگ جویان به عنوان یک تاکتیک جنگى از برابر دشمن بگریزند و به کنارى بروند که او را به دنبال خود بکشانند و ناگهان ضربه غافل گیرانه را بر پیکر او وارد سازند و یا به صورت جنگ و گریز دشمن را خسته کنند; چرا که جنگ گاهى حمله و گاهى عقب نشینى به عنوان حمله مجدد است; مانند: «أَلْحَرْبُ کَرٌّ وَ فَرٌّ».(22)
مُتَراکِب:
(نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُّتَراکِباً)
«مُتَراکِب» از مادّه «رکوب» به معناى سوارى است، یعنى دانه هایى که بر سر یکدیگر سوار شده اند، و بیشتر دانه هاى غذایى چنین هستند.(23)
مَتْرَبَة:
(أَوْ مِسْکِیْناً ذا مَتْرَبَة)
«مَتْرَبَة» مصدر میمى از مادّه «ترب» (بر وزن طرب) در اصل از «تراب» به معناى «خاک» گرفته شده و به کسى مى گویند که بر اثر شدت فقر، خاک نشین شده است; باز در اینجا تأکید روى این گونه مسکین ها به خاطر اولویت آنها است و الاّ اطعام همه مسکینان از اعمال حسنه است.(24)
مترف:
(إِلاّ قالَ مُتْرَفُوهآ)
«مترف» از «ترفه» (بر وزن لقمه) به معناى فزونى نعمت است، و از آنجا که بسیارى از متنعمّان، غرق شهوات و هوس ها مى شوند، کلمه «مترف» به معناى کسانى که مست و مغرور به نعمت شده و طغیان کرده اند، آمده است; و مصداق آن، غالباً پادشاهان و جباران و ثروتمندانِ مستکبر و خودخواه است.
«مُتْرَف» به طورى که در «لسان العرب» آمده، از مادّه «ترف» (بر وزن سبب) به معناى «تنعم» است. و «مُتْرَف» به کسى مى گویند که فزونى نعمت او را غافل، مغرور و مست کرده و به طغیان واداشته است. درست است که همه «اصحاب الشمال» در زمره «مترفین» نیستند، ولى هدف قرآن، سردمداران آنها است.(25)
مُتْرَفُوها:
(إِلاّ قالَ مُتْرَفُوهآ)
«مُتْرَفُوها» جمع «مُتْرَف» از مادّه «ترف» (بر وزن طرف) به معناى «تنعم» است، و مترف به کسى مى گویند که: فزونى نعمت و زندگى مرفه او را مست و مغرور و غافل کرده، و به طغیان گرى واداشته است.(26)
متشابه:
(وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ)
«متشابه» از مادّه «تشابُه» در اصل، به معناى چیزى است که قسمت هاى مختلف آن، شبیه یکدیگر باشد، به همین جهت به جمله ها و کلماتى که معناى آنها پیچیده است و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده مى شود، «متشابه» مى گویند. و منظور از «متشابهات» قرآن همین است، یعنى آیاتى که معانى آن در بدو نظر پیچیده است، و در آغاز، احتمالات متعددى در آن مى رود، اگر چه با توجّه به آیات محکم، تفسیر آنها روشن است.
منظور از «مُتِشابِه» در سوره «زمر» کلامى است که قسمت هاى مختلف آن با یکدیگر همرنگ و هماهنگ مى باشد، هیچ گونه تضاد و اختلافى در میان آنها نیست، خوب و بد ندارد، بلکه، یکى از یکى بهتر است. این درست بر خلاف کلمات انسان ها است که هر قدر در آن دقت شود، هنگامى که گسترده و وسیع گردد،خواه ناخواه،اختلافات و تناقض ها و تضادهایى در آن پیدا مى شود، بعضى در اوج زیبایى است، و بعضى کاملاً عادى و معمولى; بررسى آثار نویسندگان معروف و بزرگ، اعم از نثر و نظم، نیز گواه زنده این مطلب است. اما کلام خدا، قرآن مجید، این چنین نیست، انسجام فوق العاده و همبستگى مفاهیم، فصاحت و بلاغت بى نظیرى که در همه آیاتش حاکم است، گواهى مى دهد که از کلام انسان ها نیست.(27)
متشاکس:
(شُرَکآءُ مُتَشاکِسُونَ)
«متشاکس» از مادّه «شَکِس» به کسانى گفته مى شود که، با عصبانیت و بد خلقى به جر و بحث و نزاع مشغولند.(28)
مُتَشاکِسُون:
(شُرَکآءُ مُتَشاکِسُونَ)
«مُتَشاکِسُون» از مادّه «شکاسه» به معناى «سوء خلق و دعوا و خصومت» است.(29)
مُتَصَدِّع:
(خاشِعاً مُّتَصَدِّعاً)
«مُتَصَدِّع» از مادّه «صدع» به معناى «شکافتن اشیاء سفت و محکم» است، مانند آهن و شیشه، و اگر به سردرد «صداع» مى گویند، به خاطر این است که گویى مى خواهد سر انسان را از هم بشکافد.(30)
مُتَقَلَّب:
(وَ اللّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ)
«مُتَقَلَّب» به معناى جایگاه رفت و آمد است. بنابراین «مُتَقَلَّب» اسم مفعول است که در اینجا به معناى اسم مکان آمده، ولى جمعى آن را «مصدر میمى» مى دانند، که به معناى انتقال از حالى به حالى مى باشد. اما معناى اول، با توجّه به قرینه مقابله با «مَثْوى» که مسلماً اسم مکان است، مناسب تر است.(31)
مُتَّکَأ:
(وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَأً)
«مُتَّکَأ» به معناى چیزى است که بر آن تکیه مى کنند، مانند پشتى ها، تخت ها و صندلى ها، آن چنان که در قصرهاى آن زمان معمول بود، ولى بعضى «مُتَّکَأ» را به «اترج» که نوعى میوه است تفسیر کرده اند.
آنها که متّکا را به همان معناى پشتى و مانند آن تفسیر کرده اند نیز، گفته اند: میوه آن مهمانى «اترج» بوده است، و «اترج» همان بالنگ است که میوه اى است ترش مزه و داراى پوستى ضخیم، که از پوست ضخیم آن مربّا درست مى کنند. ممکن است این میوه در سرزمین مصر شبیه به آنچه نزد ما است کاملاً ترش نبوده، و رگه اى از شیرینى داشته که میوه پذیرایى محسوب مى شده.(32)
متکبر:
(مَثْوىً لِّلْمُتَکَبِّرِینَ)
واژه «متکبر» هر چند به تمام کسانى که خود بزرگ بین هستند اطلاق مى گردد، ولى در اینجا بیشتر، منظور کسانى است که در برابر دعوت انبیاء به آئین حق، استکبار جستند، و از پذیرش دعوت آنها سر باز زدند.
«متکبّر» از مادّه «تکبّر» به دو معنا آمده است: یکى ممدوح، که در مورد خداوند به کار مى رود، و آن دارا بودن بزرگى و کارهاى نیک و صفات پسندیده فراوان است، و دیگرى، نکوهیده و مذموم، که در مورد غیر خدا به کار مى رود، و آن این است که افراد کوچک و کم مقدار، ادعاى بزرگى کنند، و صفاتى را که ندارند، به خود نسبت دهند، و از آنجا که عظمت و بزرگى، تنها شایسته مقام خدا است، این واژه به معناى ممدوحش، تنها درباره او به کار مى رود و هرگاه در غیر مورد او به کار رود، به معناى مذموم است.(33)
مُتَلَقِّیان:
(إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ)
«مُتَلَقِّیان» از مادّه «تَلَقِّى» دو فرشته اى هستند که مأمور ثبت اعمال انسان مى باشند.(34)
مُتَوَسِّم:
(لاَیات لِّلْمُتَوَسِّمینَ)
«مُتَوَسِّم» از مادّه «وسم» (بر وزن رَسْم) به معناى اثر گذاردن است. و «مُتَوَسِّم» به کسى مى گویند که از کمترین اثر، پى به واقعیت هایى مى برد، و معادل آن در فارسى، هوشیار، با فراست و با ذکاوت است.(35)
مَتّى:
«مَتّى» (بر وزن حتّى) در اصل به معناى خدا بخش بوده است.(36)
مَتین:
(إِنَّ کَیْدی مَتینٌ)
«مَتین» به معناى قوى و شدید است و اصل آن از «مَتْن» گرفته شده که به معناى عضله محکمى است که در پشت قرار دارد.(37)


(1) . ص، آیه 49 (ج 19، ص 334) ; نبأ، آیات 22، 39 (ج 26، صفحات 53، 73).
(2) . طه، آیه 18 (ج 13، ص 203).
(3) . مائده، آیه 112 (ج 5، ص 162).
(4) . رحمن، آیه 15 (ج 23، ص 130).
(5) . صافات، آیه 7 (ج 19، ص 29).
(6) . ماعون، آیه 7 (ج 27، ص 386).
(7) . یس، آیه 12 (ج 18، ص 350).
(8) . زخرف، آیه 77 (ج 21، ص 135).
(9) . عنکبوت، آیه 8 (ج 16، ص 230).
(10) . انفال، آیه 16 (ج 7، ص 145) ; سجده، آیه 20 (ج 17، ص 169).
(11) . آل عمران، آیه 96 (ج 3، ص 32) ; دخان، آیه 3 (ج 21، ص 159).
(12) . آل عمران، آیه 61 (ج 2، ص 671).
(13) . طه، آیه 22 (ج 13، ص 208).
(14) . جاثیه، آیه 27 (ج 21، ص 294).
(15) . عنکبوت، آیه 48 ; روم، آیه 58 (ج 14، صفحات 321، 513).
(16) . مؤمنون، آیه 77 (ج 14، ص 310) ; روم، آیه 49 (ج 16، ص 493) ; زخرف، آیه 75 (ج 21، ص 134).
(17) . انعام، آیه 44 (ج 5، ص 296).
(18) . اعراف، آیه 107 (ج 6، ص 339) ; نمل، آیه 1 (ج 15، ص 421).
(19) . فرقان، آیه 71 (ج 15، ص 183).
(20) . آل عمران، آیه 14 (ج 2، ص 535) ; یونس، آیه 70 (ج 8، ص 426) ; نحل، آیه 80
(ج 11،ص376); حدید، آیه 20 (ج 23، ص 367); عبس، آیه 32 (ج 26، ص 163).
(21) . رعد، آیه 4 (ج 10، ص 141).
(22) . انفال، آیه 16 (ج 7، ص 144).
(23) . انعام، آیه 99 (ج 5، ص 460).
(24) . بلد، آیه 16 (ج 27، ص 47).
(25) . زخرف، آیه 23 (ج 21، ص 50) ; واقعه، آیه 45 (ج 23، ص 240).
(26) . سبأ، آیه 34 (ج 18، ص 118).
(27) . آل عمران، آیه 7 (ج 2، ص 506) ; زمر، آیه 23 (ج 19، ص 452).
(28) . زمر، آیه 29 (ج 19، ص 464).
(29) . زمر، آیه 29 (ج 19، ص 464).
(30) . حشر، آیه 21 (ج 23، ص 559).
(31) . محمّد، آیه 19 (ج 21، ص 472).
(32) . یوسف، آیه 31 (ج 9، ص 465).
(33) . زمر، آیه 60 (ج 19، ص 540) ; حشر، آیه 23 (ج 23، ص 563).
(34) . ق، آیه 17 (ج 22، ص 256).
(35) . حجر، آیه 75 (ج 11، ص 131).
(36) . آل عمران، آیه 3 (ج 2، ص 494).
(37) . اعراف، آیه 183 (ج 7، ص 47).
 
 

 

مَثابَة ـ مُحِیطلَعِب ـ لؤلؤ
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Lotus
Mitra
Nazanin
Titr
Tahoma