در این که منظور از این گروه چه اشخاصى هستند، باز در میان مفسران گفتگو است:
بعضى آن را اشاره به یهود دانسته اند.
بعضى به اقوامى که در آینده با مسلمانان درگیر شدند، مانند حکومت هاى ایران و روم.
بعضى اشاره به کفار قریش.
و بعضى اشاره به پاره اى از افراد که مسلمان شدند و مرتد گشتند.
ولى ظاهر آیات به خوبى گواهى مى دهد که: موضوع سخن همان گروه مشرکان و بت پرستانى است که در آن زمان به ظاهر با مسلمانان پیمان ترک مخاصمه داشتند، ولى عملاً پیمانشان را نقض کرده بودند و آنها گروهى از مشرکان اطراف «مکّه»، یا سایر نقاط «حجاز» بودند.
اما احتمال این که منظور یهود باشد، بسیار بعید است; زیرا تمام بحث هاى این آیات پیرامون مشرکان دور مى زند.
هم چنین ممکن نیست منظور از آن طایفه «قریش» باشد; زیرا قریش و سرکرده آن «ابوسفیان» در سال هشتم هجرت پس از فتح «مکّه» ظاهراً اسلام را قبول کردند، در حالى که سوره مورد بحث ما در سال نهم نازل شده است.
و نیز این احتمال که منظور حکومت هاى ایران و روم باشد، بسیار از مفهوم آیات دور است; زیرا آیات سخن از یک درگیرى فعلى مى کند، نه درگیریهاى آینده، علاوه آنها پیامبر را از وطن خود خارج نکرده بودند.
و نیز احتمال این که منظور مرتدین باشد فوق العاده بعید است; زیرا تاریخ گروه نیرومندى از مرتدین را در آن زمان نشان نمى دهد که مسلمانان بخواهند با آنها پیکار کنند.
علاوه کلمه «أَیمان» (جمع یمین) و هم چنین کلمه «عهد» ظاهراً به همان معنى پیمان ترک مخاصمه است نه پذیرش اسلام (دقت کنید).
و اگر مى بینیم در بعضى از روایات اسلامى این آیه به آتش افروزان جنگ «جمل» (ناکثین) و مانند آنها تطبیق شده، نه به خاطر آن است که آیات درباره آنها نازل شده باشد، بلکه هدف این است که روح آیه و حکم آن در مورد «ناکثین» و گروه هاى مشابهى که بعداً روى کار خواهند آمد صادق است.
تنها سؤالى که باقى مى ماند این است: اگر منظور همان گروه هاى بت پرستان پیمان شکن هستند که در آیات گذشته از آنها سخن گفته شد، چرا در اینجا تعبیر مى کند: وَ اِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُم: «اگر آنها پیمان هاى خویش را بشکنند» در حالى که این گروه ها پیمان ها را عملاً شکسته بودند؟
پاسخ این سئوال آن است که: منظور از جمله مزبور این مى باشد که اگر آنها به پیمان شکنى خویش ادامه دهند و دست از کار خود برندارند، باید با آنها پیکار کنید، نظیر آنچه در معنى «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیْمَ»(1) مى گوئیم، که مفهومش این است: «خدایا ما را هم چنان بر راه راست بدار! و به هدایت ما ادامه ده»!
شاهد این سخن آن است که جمله مزبور (اِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُم) در مقابل جمله (اِنْ تابُوا...) قرار گرفته است.
یعنى از دو حال خارج نیست: یا آنها توبه مى کنند و دست از شرک و بت پرستى بر مى دارند و به راه خدا مى آیند.
و یا این که همچنان به راه خویش ادامه مى دهند، در صورت اول، آنها برادران شما هستند، و در صورت دوم باید با آنان پیکار کنید!
* * *