از آنجا که نماز، مؤثرترین رابطه انسان با خدا است، و در صورتى که با شرائط صحیح انجام گیرد، دل را لبریز از عشق و محبت او مى کند و در پرتو آن انسان بهتر مى تواند خود را از آلودگى به گناه پاک سازد، در آیات قرآن، تأکید فراوانى روى آن شده، از جمله در نخستین آیه فوق مى فرماید: «در انجام همه نمازها مخصوصاً نماز وسطى، مداومت کنید و در حفظ آن کوشا باشید» (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى).
«و با خضوع و خشوع و توجه کامل، براى خدا به پا خیزید» (وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتینَ).
مبادا گرما و سرما و گرفتارى هاى دنیا و پرداختن به مال، همسر و فرزند، شما را از این امر مهم باز دارد.
در این که: منظور از «صَلوة وُسطى» (نماز میانه) چیست؟ مفسران، تفسیرهاى زیادى ذکر کرده اند، در تفسیر «مجمع البیان» شش قول، و در تفسیر «فخر رازى» هفت قول، و در تفسیر «قرطبى» ده قول، و در تفسیر «روح المعانى» سیزده قول نقل شده است.
بعضى آن را نماز ظهر.
بعضى، نماز عصر.
بعضى، نماز مغرب.
بعضى، نماز عشا.
بعضى، نماز صبح.
بعضى، نماز جمعه.
و بعضى، نماز شب یا خصوص نماز وِتر دانسته اند و براى هر یک از این اقوال توجیهى ذکر شده، ولى با قرائن مختلفى که در دست است روشن مى شود: منظور، همان نماز ظهر است; زیرا علاوه بر این که نماز ظهر در وسط روز انجام مى شود، شأن نزول آیه نیز گواهى مى دهد، و روایات متعددى که از معصومین(علیهم السلام) نقل شده، بر آن تأکید دارند.(1)
تأکید روى این نماز، به خاطر این بوده که بر اثر گرمى هواى نیمروز تابستان، یا گرفتارى هاى شدید کسب و کار، نسبت به آن کمتر اهمیت مى دادند، آیه فوق، اهمیت نماز وسطى، و لزوم محافظت بر آن را مورد تأکید قرار داده است.
«قانِتِیْن» از ماده «قُنُوت» به دو معنى آمده است:
1 ـ پیروى و اطاعت کردن.
2 ـ خضوع و خشوع و تواضع.
ولى بعید نیست در آیه فوق به هر دو معنى باشد چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر جمله «وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِیْنَ» فرمود:
«منظور این است که نماز را با خضوع و توجه به خداوند به جا آورید».(2)
و در حدیث دیگرى مى فرماید: «یعنى از روى اطاعت به پا خیزید».(3)
* * *
در آیه بعد، تأکید مى کند: در سخت ترین شرائط، حتى در صحنه جنگ، نباید نماز فراموش شود، منتها در چنین وضعى، بسیارى از شرائط نماز همچون رو به قبله بودن و انجام رکوع و سجود به طور متعارف، ساقط مى شود، لذا مى فرماید: «و اگر (به خاطر جنگ یا خطر دیگرى) بترسید باید (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید و رکوع و سجود را با ایماء و اشاره به جا آورید» (فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکْباناً).
«اما هنگامى که امنیت خود را باز یافتید، خدا را یاد کنید، همان گونه که خداوند، چیزهایى را که نمى دانستید تعلیم داد» (فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ) و نماز را در این حال به صورت معمولى و با تمام آداب و شرائط انجام دهید.
روشن است شکرانه این تعلیم الهى که طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف را به انسان ها آموخته، همان عمل کردن بر طبق آن است.
«رِجال» در اینجا جمع «راجِل» به معنى پیاده، و «رُکْبان» جمع «راکِب»، به معنى سواره است، و منظور این است که به هنگام خوف از حمله دشمن، مى توانید نماز را در حالتى که سواره، یا پیاده و در حال حرکت و فعالیت هستید انجام دهید.
در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده که در بعضى از جنگ ها دستور داد نماز را به هنگام جنگ با تسبیح و تکبیر و لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ به جا آورند.(4)
و نیز در حدیث دیگرى مى خوانیم: اَنَّ النَّبِیَّ(صلى الله علیه وآله) صَلّى یَوْمَ الْأَحْزابِ إِیماءً: «پیامبر(صلى الله علیه وآله) در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند».(5)
همچنین از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده در پاسخ این سؤال که اگر شخصى گرفتار حیوان درنده اى شود، و وقت نماز فرا رسد و از ترس آن درنده نتواند حرکت کند، چگونه نماز بخواند؟ فرمود: با همان وضعى که دارد باید نماز را بخواند هر چند پشت به قبله باشد، و رکوع و سجود را با اشاره در حالى که ایستاده است انجام دهد.(6)
این نماز، همان نماز خوف است که فقهاء در کتاب هاى فقهى به طور مشروح، پیرامون آن بحث کرده اند، بنابراین آیه فوق تأکید بر این معنى دارد که محافظت بر نمازها، تنها در حال امنیت نیست، بلکه در همه حال، باید نماز را به جا آورد تا پیوند بندگان با آفریدگار جهان، همیشه بر قرار باشد و به یقین از این طریق نقطه اتکاء و امیدى براى انسان به وجود مى آید، و او را در غلبه بر مشکلات، پیروز خواهد ساخت.
* * *