سرچشمه این ایراد غفلت از این نکته است که شاخه اصلى تکامل، «تکامل اختیارى» است، و به تعبیر دیگر تکامل آن است که انسان راه را با پاى خود و اراده و تصمیم خویش بپیماید، اگر دست او را بگیرند و بزور ببرند نه افتخار است و نه تکامل، فى المثل اگر انسان، یک ریال از مال خود را با تصمیم و اراده خویش انفاق کند به همان نسبت راه کمال اخلاقى پیموده، در حالى که اگر میلیونها از ثروت او را به اجبار بردارند و انفاق کنند، حتى یک گام هم در این راه پیش نرفته است، و لذا در آیات مختلف قرآن مجید به این واقعیت تصریح شده که اگر خدا مى خواست همه مردم به اجبار ایمان مى آوردند ولى این ایمان براى آنها سودى نداشت (و لو شاء ربک لآمن من فى الارض کلهم جمیعاً ـ یونسـ99).(1)
1 ـ تفسیر نمونه 13/375