از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل شده که در قرآن مجید، آیه اى جامع تر در مسائل اخلاقى از آیه فوق (آیه نخست) نیست.(1)
بعضى از دانشمندان، در تفسیر این حدیث، چنین گفته اند: اصول فضائل اخلاقى بر طبق اصول قواى انسانى که «عقل»، «غضب» و «شهوت» است در سه قسمت خلاصه مى شود.
فضائل عقلى که نامش «حکمت» است، و در جمله: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ: «به نیکى ها و شایستگى ها دستور ده» خلاصه شده.
و فضائل نفسى در برابر طغیان و شهوت که نامش «عفت» است و در: «خُذِ الْعَفْوَ» خلاصه گردیده.
و تسلط بر نفس در برابر قوه غضبیه که نامش «شجاعت» است، در: «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِیْنَ» منعکس گردیده است.
حدیث فوق را خواه به صورتى که مفسران گفته اند و در بالا اشاره شد تفسیر کنیم، و خواه به صورت شرائط رهبر که ما عنوان کردیم، تفسیر شود، این واقعیت را بیان مى کند که جمله هاى کوتاه و فشرده آیه فوق، متضمن یک برنامه جامع و وسیع و کلى در زمینه هاى اخلاقى و اجتماعى است، به طورى که مى توان همه برنامه هاى مثبت و سازنده و فضائل انسانى را در آن پیدا کرد، و به گفته بعضى از مفسران، اعجاز قرآن در شکل «فشرده گوئى» آمیخته با وسعت و عمق معنى، در آیه فوق کاملاً منعکس است.
توجه به این نکته نیز لازم است که مخاطب در آیه گر چه شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله)است ولى همه امت و تمامى رهبران و مبلغان را شامل مى شود.
و نیز توجه به این نکته لازم است که در آیات فوق، هیچ مطلبى که مخالف مقام عصمت بوده باشد وجود ندارد; زیرا پیامبران و معصومان هم در برابر وسوسه هاى شیطان باید خود را به خدا بسپارند و هیچ کس از لطف و حمایت خدا در برابر وساوس شیاطین و نفس بى نیاز نیست، حتى معصومان.
در بعضى از روایات نقل شده: هنگامى که نخستین آیه فوق نازل شد، پیامبر(صلى الله علیه وآله) از جبرئیل درباره آن توضیح خواست (که چگونه با مردم مدارا و ترک سختگیرى کند؟).
جبرئیل گفت: نمى دانم باید از آن که مى داند سؤال کنم، سپس بار دیگر بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شده، گفت:
یا مُحَمَّدُ اِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تُعْطِى مِنْ حَرَمَکَ وَ تَصِلَ مِنْ قَطَعَکَ:
«اى محمّد! خداوند به تو دستور مى دهد از آنها که به تو ستم کرده اند (به هنگامى که قدرت پیدا کردى) انتقام نگیرى و گذشت نمائى، و به آنها که تو را محروم ساخته اند، عطا کنى، و به آنها که از تو بریده اند پیوند برقرار سازى».(2)
و در حدیث دیگرى نقل شده: هنگامى که آیه نخست نازل شد و به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور داد در برابر جاهلان تحمل کند، پیامبر(صلى الله علیه وآله) عرضه داشت:
پروردگارا! با وجود خشم و غضب، چگونه مى توان تحمل کرد؟
آیه دوم نازل شد و به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور داد: در چنین هنگامى خود را به خدا بسپارد.(3)
ذکر این نکته نیز مناسب است که عین آیه دوم مورد بحث در سوره «فصلت» آیه 36 آمده است، تنها تفاوتى که دارد به جاى «اِنَّهُ سَمِیْعٌ عَلِیْمٌ»، «اِنَّهُ هُوَ السَّمِیْعُ الْعَلِیْمُ» مى باشد.
* * *