قرآن کریم، معجزه جاودانه پیامبر اسلام(ص) است که سخنی تازه برای همه اعصار و نسل‌ها دارد، ولی استخراج مطالب نوآمد آن، نیازمند تدبر و تفکر است و مفسران و قرآن‌پژوهان مسلمان نیز در طول تاریخ، در این‌باره بسیار کوشیده‌اند. ‌در‌این‌میان، نوآوری‌های قرآنی دانشمندان شیعه، برجسته و اثرگذار بوده است. در این نوشتار، هدف آن است تا سهم قرآن‌پژوهان و مفسران شیعه در عصر حاضر بررسی و از روش تحقیق تحلیل تاریخی و تا حدّی میدانی بهره‌گیری شود.

سده 4 و 5 هجری یا «دوران طلایی اسلام»، جزو روزگاران پرفروغ تاریخ فرهنگ و تمدّن اسلامی به‌شمار می‌رود. این دو قرن که دوره «تاریکی» اروپای قرون وسطی است، عصر شکوفایی بی‌رقیب دانش مسلمانان در حوزه‌های گوناگونی از علوم است. در این دوران، سهم عالمان شیعه امامیه در پیدایش و گسترش علوم به‌ویژه پژوهش‎های قرآنی برجسته و مثال‌زدنی است.

برخی حافظان و علمای قرآن، شیعه اهل‌بیت(علیهم السلام) هستند و در ترویج فرهنگ قرآن و رساندن آن به‌دست مسلمانان نقش به‌سزایی ایفا کرده‌اند. امّا متأسفانه می‌شنویم که برخی به دروغ ادعا می‌کنند که شیعه اهل‌بیت بهره‌ای از قرآن ندارند. بی‌تردید، این سخن یاوه‌ای بیش نیست که یا از خباثت گوینده حکایت دارد یا جهل او. اگر بگوییم علمای شیعه اهل‌بیت در طول تاریخ در شمار مسلمانانی قرار دارند که بیش‌ترین توجه را به قرآن مبذول داشته‌اند سخن گزافی نگفته‌ایم. در این مقاله بخشی از این حقیقت بازگو خواهد شد.

بررسی تاریخ علم، از پدیده‌های مبارکی است که ثمرات مختلفی دارد. یکی از ثمرات مهم این نوع از بررسی‌ها، پی‌بردن به نقش مذاهب موجود در یک دین در شکل‌گیری علم موردنظر است. همین‌امر سبب می‌شود تا مذاهب موجود به کمبودها، ضعف‌ها یا قوت‌های خود که بزرگان‌شان در طول تاریخ مطرح کرده‌اند، پی‌ببرند و راه آنان را ادامه دهند. باید گفت: شیعه در پیدایش و گسترش دانش قرائات و مباحث مرتبط با آن نقشی مهمی داشته است که امروزه از آن به‌عنوان «علوم و فنون قرائات» یاد می‌شود. بررسی این دانش در طول تاریخ نشان می‌دهد که میزان توجه بزرگان شیعه به این دانش، به چه میزان بوده است و شبهاتی که در این‌باره مطرح می‌شود تا نقش شیعه را ضعیف نشان دهد، چقدر قابل اعتماد و توجه است.

از ‌‌‌دانش‌های مهم قرآنی و مورد نیاز برای تفسیر قرآن، دانش «مفردات» یا شرح کلمات قرآن مجید است. محققان، نخستین دانش مورد نیاز تفسیر، بعد از آشنایی با قرائت قرآن را دانش مفردات قرآن معرفی کرده‌اند. یکی از ابعاد تفسیر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، اهتمام داشتن ایشان به تفسیر واژه‌های غریب و مهم و عموماً مورد اختلاف مفسران یا واژه‌هایی که دیگر مفسران در تفسیر آن دچار خطا شده‌اند، بوده است. این روایات در معناشناسی واژه‌های قرآن، چنان اهمیتی دارد که تفسیر آیات قرآن بدون مراجعه به این‌روایات، ممکن است به تفسیری نادرست یا ناقص از قرآن بینجامد. ‌به‌همین‌دلیل، مفسران و دانشمندان مسلمان، از نخستین دوره‌های تفسیر و تدوین تفسیر، به تألیف و تدوین در موضوع دانش مفردات قرآن اهتمام داشته‌اند و کتاب‌های فراوانی با عنوان غریب‌القرآن و گاه مفردات قرآن یا عناوین مشابه در این‌باره تألیف کرده‌اند. در ‌این‌میان، دانشمندان و مفسران شیعی، سهم بسزایی در گسترش این دانش داشته‌اند. مقاله حاضر، با استفاده از روش نقلی و توصیف و تحلیل تاریخی، درصدد بررسی و تبیین جایگاه دانشمندان شیعی در پیدایش و تأسیس دانش مفردات قرآن و ‌‌هم‌چنین رشد و تکامل و گسترش این دانش زیربنایی در تفسیر قرآن است.

از نمادهای قرآن‌پژوهی که در حوزه تفسیر نمایان می‌شود، دانش «فقه‌القرآن» است. این دانش، با همت والا و سعی وافر فقهای مفسر شکل گرفت تا بخشی عظیمی از آیات قرآن را که از مهم‌ترین ابعاد کتاب الهی و مربوط به احکام عملی و حقوق اسلامی است، تبیین کنند و آن را به مکلّفان بشناساند. جایگاه و اهمیت این بخش از قرآن‌شناسی، زمانی تجلّی می‌یابد که معلوم شود حرکت عظیم علمی از چه زمان و از کجا آغاز شده و چه‌کسی آن را بنیان نهاده است. ‌‌هم‌چنین روشن شود نقش ائمه‌ شیعه(علیهم السلام) و سهم اصحاب ایشان و دانشمندان و مفسران شیعه در این نهضت علمی چه‌اندازه بوده است. مقاله پیش‌رو، برای تفسیر و تبیین همین مسئله تنظیم شده است.

در لا‌به‌لای برخی پژوهش‌ها اشاره های کوتاهی را نسبت به ارتباط قرآن و فقه شیعه می‌یابیم؛ اما تصویر کاملی از این ارتباط تاکنون ارائه نشده است. لذا گاهی کسانی که نسبت به میزان استحکام فقه امامیه آگاهی کافی ندارند، دچار شک شده‌اند. این وضعیت بر ما واجب می‌کند پرونده پژوهش در‌مورد حقیقت ارتباط قرآن و فقه امامیه و تعیین ابعاد و ویژگی‌های آن را بگشاییم. در این پژوهش، به سراغ خاستگاه‌های آغازین دانش فقه قرآن و تفسیر آیات‌الاحکام خواهیم رفت. پس از این مرحله، ‌به‌صورت مفصل در مورد تبیین نقش امامیه در تأسیس و پیش‌برد دانش فقه قرآن و عمق‌بخشی به آن بحث خواهیم کرد.

ائمه معصومین(ع)، به‌علت جایگاه والای دینی و علم لدنّی که داشته‌اند، در تربیت اصحاب خود فراوان کوشیده‌اند و در این مسیر، به جامعه علمی اسلام خدمات شایانی را ارائه کرده‌اند. بسیاری از صحابه و تابعین که یاران و اصحاب ائمه(ع) نیز بوده‌اند، با نگارش کتاب‌های علمی و ارائه نظرات تفسیری خود، در ضمن برخی روایات اهل‌بیت(ع)، در زمینه تفسیر و تبیین آیات قرآن، زمینه‌های تفسیر صحیح و حقیقی قرآن را مهیا کرده‌اند. در ‌این ‌میان، اثر این اصحاب و تفاسیرشان در تفاسیر ‌‌‌اهل‌تسنن و دیدگاه‌های آنان، انکارناپذیر است، پرسش اصلی مقاله حاضر درباره میزان تأثیرگذاری آثار تفسیری اصحاب ائمه(ع) در تفاسیر ‌‌‌اهل‌تسنن است.

تفسیر قرآن، بنابر توانایی‌های مفسران و نیازها و مسائل مستحدثه، روش‌ها و سبک‌های مختلفی پیدا کرده است. در ابتدا تفاسیر به روش تفسیر روایی بود، اما در ادامه باب جدیدی در فهم قرآن پدید آمد و روش‌های متعدد اجتهادی، مانند: فلسفی، شهودی و علمی پا به عرصه وجود گذاشت. از لحاظ سبک تفسیری (به‌معنای چگونگی گزینش و چینش آیات قرآن برای تفسیر) نیز ماجرا از همین قرار بود. از جدید‌ترین سبک‌های تفسیری، سبک «تفسیر تنزیلی» است که چینش آیات قرآن را براساس ترتیب نزول سامان می‌دهد. اما آیا اصلا امکان دستیابی ‌به‌ترتیب نزول وجود دارد؟ یا مشروعیت این سبک تفسیری چقدر است؟ مفسران ملتزم به سبک تنزیلی، با آگاهی از این پرسش‌ها، درصدد پاسخ‌گویی به آنها برآمده‌اند و یکی از ادله ایشان، مصحف حضرت امیرمؤمنان(ع) بوده است که براساس گزارش‌های مشهور، ‌به‌همین سبک سامان‌یافته بوده. در این مقاله، با روش تحلیل داده‌های توصیفی این مصحف، درپی پاسخ به این پرسش‌ها هستیم: آیا مصحف حضرت امیر‌(ع) به سبک تنزیلی سامان‌یافته بود یا خیر و دوم این‌که تا چه حد این اوصاف می‌تواند مبانی سبک تفسیر تنزیلی را استحکام بخشد؟ در ادامه نیز به این مسئله خواهیم پرداخت که در عرصه تفسیر تنزیلی، مفسران شیعی در چه جایگاهی قرار دارند؟.

اهل‌بیت(ع)، به‌عنوان راسخان در علم و کسانی که «من خوطب به» در دانش تفسیر و معارف قرآن کریم هستند، در تدوین و پیدایش و بعدها در گسترش تفسیر و معارف والای قرآنی، نقش اصلی و جامعی داشته‌اند. ایشان با تربیت شاگردان مختلفی، ‌‌هم‌چون ابن‌عباس، عبدالله‌بن مسعود، سعید‌‌بن جبیر، سدی کبیر، ابوحمزه ثمالی و...، در معرفی تفسیر صحیح و همه‌فهم از قرآن تأثیر بسزایی بر صحابه و تابعان خود داشتند. این مقاله با بررسی نقش ابداعی اهل‌بیت(ع) در دانش تفسیر، با استفاده از روش توصیفی - ‌تحلیلی، به معرفی مهم‌ترین مفسران صحابه و تابعین یاران اهل‌بیت(ع) می‌پردازد.