پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

اهل سنت دوازدهم ربیع الاول و شیعه هفدهم ماه را روز تولد رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می دانند.

این هفته به عنوان هفته ی وحدت شناخته شده است و فرصتی است که مسلمانان اختلافات خود را کنار بگذارند.

برای تحقق وحدت و تفاهم در میان مسلمانان هر کاری که موجب بی اعتمادی مسلمین به یکدیگر می شود را باید رها کرد.

روز نهم ربیع الاول، سرآغاز امامت مولای ما، سرور ما و نور عالم هستی حضرت مهدی ارواحنا فداه و روز سُرور و شادی است.

در این روز باید کاری کرد که امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف راضی باشند؛ شیعیان امام زمان گرفتار نشوند و بهانه برای شرارت به دست دشمن داده نشود.

باید کاری کنیم که مسلمانان به صورت ید واحده در مقابل دشمن بایستند.

ان شاء الله هر چه به ظهور نزدیک می شویم، آمادگی ها باید بیشتر شود.

امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید: برای آداب انسانی همین بس که آنچه را برای خود نمی پسندی برای دیگران هم روا نداری.

امام علیه السلام می فرماید که انسان نباید با دو چشم متفاوت خود و دیگران را ببیند.

اگر کسی دوست ندارد کسی نگاه آلوده به ناموسش کند او هم نباید نگاه آلوده به دیگران کند.

اگر کسی دوست دارد دیگران غیبت او را نکنند، حق او را ضایع نکنند، به او احترام بگذارند، او نیز باید در مورد دیگران همین گونه باشد.

هفته ی نیروی انتظامی را تبریک عرض می کنم.
واقعیت آن است که مردم نسبت به نیروی انتظامی خوش بین هستند و مجاهدت ها را می بینند و رصد می کنند ولی گاهی متأسفانه مشکلات آنقدر زیاد است که فعالیت های نیروی انتظامی هم پاسخگو نیست.

پست همواره در طول تاریخ با مردم ارتباط خوبی برقرار کرده و از دیرباز در انتقال علوم و دانش همواره مشارکت داشته است.

همه مسائل را نمی‌توان با نگاه تجاری نگریست؛ مثلاً نباید مسائل فرهنگی را تجاری کرد.

باید بکوشیم تا محصولات خود را برای مردم کشورهای دنیا ارسال کرده و در مسیر صدور انقلاب به مباحث فرهنگی اهتمام داشته باشیم.

شرکت ملی پست باید یارانه ارسال محصولات فرهنگی دریافت کند زیرا این کار فرهنگی با سلامت روحی انسان‌ها در مناطق مختلف کشور و جهان ارتباط دارد.

یکی از دلایلی پذیرش ولایت عهدی توسط امام رضا علیه السلام، اثبات حقانیت اسلام و اهل بیت علیهم السلام در مناظره ها بود که آن حضرت معجزات علمی خویش را آشکار ساخت و با هر دین و کتابی به زبان و کتاب خودش احتجاج کرد.

درباره ی اهمیت عقل در احادیث معصومین علیهم السلام بحث های زیادی وجود دارد؛

از جمله امام حسن مجتبی علیه السلام در این زمینه می فرماید: دنیا و آخرت توسط عقل به دست می آید، اگر انسان عاقل نباشد از هر دو محروم می شود.

یکی از امتیازات مذهب شیعه حجیّت عقل است.

نزدیک بودن به مکتب ائمه فوائد بسیاری دارد؛ که از جمله این است که انسان در پرتو رهنمودهای ائمه علیهم السلام به واقعیات می رسد.

در جامعه ایی مثل جامعه آمریکایی فاصله طبقاتی در میان سفید پوستان و سیاه پوستان بیداد می کند؛ ولی یکی از افتخارات اسلام مبارزه با اختلاف طبقاتی است.

مثلا اذان گوی پیغمبر اکرم صلّی الله وعلیه وآله وسلّم یک سیاه پوست بود؛ بلال حبشی؛ و یا بسیاری از اصحاب و یاران آن حضرت سیاه پوست بودند.

در آن محیطی که جز بردگی و خشونت و فخر و تکبر چیزی نبود این اخلاقیات نوعی معجزه برای پیامبر صلّی الله وعلیه وآله وسلّم است.

اربعین نشان دهنده ی عظمت مکتب اهل بیت علیهم السلام در سراسر دنیاست، که این مسأله به نوبه ی خود جواب دندان شکنی در برابر توطئه های وهابیت است و مذهب تشیع را گسترش خواهد داد، لذا باید این سرمایه ی عظیم اجتماعی را قدر دانست.

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری با نگارش‌ کتابی مهم به‌ نام‌ «درر الفوائد» که‌ به‌ داشتن‌ سبک‌ بدیع‌ و طرح‌ جدید اشتهار یافت، مکتب اصولی قم را شکل داد.

ساده‌ نگاری مباحث‌ اصولی و دوری از پیچیده‌ ساختن‌ مباحث‌ و اجتناب‌ از اغلاق‌، زدودن‌ دقت های‌ فلسفی و عقلی محض‌ از مباحث‌ اصول و جایگزین‌ کردن‌ بنای عقلا و عرف‌ خردمندان‌ در ساختار قواعد اصولی و ارائۀ راهکارهای عرفی منطبق‌ با ذوق‌ سلیم‌ در مبانی استنباط‌ احکام‌ شرعیه‌، برخوردی نو با مباحث‌ عمیق‌ و مشکل اصول‌ و طرح‌ استدلالات‌ جدید برای اثبات‌ رأی مختار، از ویژگی­های عمدۀ این‌ مکتب‌ اصولی به شمار می آید.

اين دوره كه از اواخر قرن دوازدهم آغاز شد، با قيام بر ضدّ اخبارى­گرى توسط مرحوم «وحيد بهبهانى» و شاگردان مكتب وى همانند «سيّد مهدى بحر العلوم»، «شيخ جعفر كاشف الغطاء»، «ميرزا ابوالقاسم قمى»، «سيد محسن أعرجى كاظمى»، «مولا احمد نراقى»، «شيخ محمد حسن نجفى(صاحب جواهر)» و «شيخ انصارى»، علم اصول فقه به تدريج به اوج كمال خود رسيد.

اوج شکوفایی اصول فقه شیعه در این دوران اتفاق افتاد. در این میان مدرسۀ فقهی نجف به واسطه اصولی نوآوری همچون شیخ انصاری به جایگاهی یگانه رسید. 

عمق و پیشرفت اصول، تفکیک مباحث و تنقیح اصول عملیّه از جمله ویژگی های این دوره است.

اطلاق عنوان اخباری بر گروهى خاص و با معنای امروزی آن، از قرن 11 قمری با ظهور پیشوای حرکت نوین اخباری، یعنى محمّدامین استرآبادی آغاز شد.

وى در این مرحله، با سامان دادن مکتب اهل حدیث، بر مکتب اصولگرایى، سخت حمله کرد و مبنای اجتهاد و اصول فقه را به شدت زیر تیغ نقّادی خویش برد؛ به نحوی که می توان این دوره را عصر احياء اخباری گری توأم با افراط نامید.

اصول فقه در دوران حاکمیت اخباریان رو به ضعف و رکود جدّی رفت و تنها عدّۀ ‌اندکی از محقّقان به آن می‌پرداختند.

اخباری‌گری تا اواخر قرن دوازدهم، قریب به دو قرن، در حوزه های شیعه حاکم بود.

پس از درگذشت شیخ طوسی، اصول فقه شیعه در حدود یک قرن دچار رکود شد؛ لیکن با تلاش‌های ابن ادریس حلّی، محقق حلّی و علّامه حلّی در اواخر قرن ششم، اصول فقه از تقلید و رکود رهایی یافت و دوران شکوفایی و بالندگی‌اش را آغاز کرد.

این دوره تا اوایل قرن یازدهم، مقارن با نهضت حدیثی اخباریان باقی ماند و بیش از ۴۵۰ سال به طول انجامید.

در این دوره تحولی‌ بنیادین‌ در نظریه‌های‌ اصولی‌ و روشهای‌ کاربردی‌ فقهی‌ به‌ وجود آمد.

احیاء دوبارۀ روحیۀ اجتهاد، فراوانی تألیف کتاب‌های اصولی، کاربردی‌تر شدن مسائل اصولی و مقایسه بین اصول شیعه و اهل سنت از مهم‌ترین ویژگی‌های این دوره است.

مکتب بغداد- دوره توسعه و تدوین

دوره تدوین علم اصول فقه در میان فقهای شیعه به اوائل قرن چهارم هجری و پایان غیبت صغری برمی‌گردد.

شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی مهمترین شخصیت‌های موثر در تحوّلات علم اصول در این دوره به شمار می روند. صاحب نظران این دوره، غالباً در بغداد می‌زیستند.

در این دوره، علم اصول، سادگی اولیه خود را از دست داد و به کمال و پختگی رسید.

اختلاط علم اصول با فقه و کلام، تدوین آن با اصول فقه عامّه به نحو منسجم، و ناظر بودن بحث‌های اصولی شیعه به نظریات اصولی اهل سنت، از دیگر ویژگی‌های این دوره به شمار می آید.

این دوره که از زمانه امام کاظم(علیه السلام) تا عصر غیبت را شامل می شود، الفاظ و مباحث اصول تصنیف گردید.

اولین مصنّف علم اصول، « هشام بن حکم » است و پس از او یونس بن عبد الرحمن که مبحث تعادل و تراجیح را بر اساس نظریات امام موسی بن جعفر علیه‌السّلام تصنیف نمود.

مسائل علم اصول که در گذشته استقلال نداشت و در خلال مسائل فقهی مطرح می‌شد، در این دوره، استقلال خود را به دست آورد.

هم چنین علم اصول در این دوره مراحل ابتدایی خود را طی می کرد لذا دارای سادگی خاص بود و به موشکافی های عصر متأخّر دچار نشده بود.

بهره برداری از علم اصول برای فقه پس از رحلت پیامبر(صلّی الله علیه وآله) آغاز شد و به تدریج در اثر ازدیاد مسائل رو به فزونی رفت.

در این بین، هستۀ اولی تفکر اصولی در میان شیعه به عصر امامت امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) برمی‌گردد؛ آن بزرگواران، شیوه صحیح استنباط احکام الهی از قرآن و سنت را به روش القای اصول و تشویق به تفریع، به شاگردان آموزش دادند.

در اين دوره، تنها تك ‌مسئله‌هايى كه بعدها در اصول فقه يك نظام و باب بندی منطقى يافتند، به‌صورت مستقل يا در ضمن مباحث ديگر چون مسائل كلامى، فقهى یا تفسيرى مورد بحث قرار مى‌گرفتند.

پس از ركود حوزه علمیه نجف اشرف، حوزۀ علمیۀ قم همزمان با ورود شیخ عبدالکریم حائری به این شهر  در سال ۱۳۰۱ ش رونق یافت و فقیهان و علمای زیادی را به جهان تشیع معرفی کرد.

کاربرد همه جانبۀ فقه و برخورداری از یک مکتب فقهی منسجم در قالب ایجاد فقه اجتماعی و فقه نظام سازی و فقه سیاسی (فقه عملی)، توجه فراگیر به قرآن برای استنباط احکام شرعی، توجه به سایر علوم اسلامی و توجه به تحولات جدید فرهنگی و نیازهای اجتماعی در قالب توجه به دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد، از مهمترین ویژگی این دوره به شمار می رود.

در قرن سیزدهم با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و عالمان و فقیهان بسیاری که به همت وحید بهبهانی تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد.

تلاش‌های شاگردان علّامه بهبهانی در زمینه فقه به طور محسوسی باب بحث، نقد و تحلیل موضوعات و کاوش در آرای پیشینیان و ادلّه آنان را گشود و دانش فقه در این دوره، بازگشت روش‌های اصول استنباط به عرصه مباحث فقهی را آزمود.

در این مکتب، نوشتن تقریر، حاشیه، شرح و تعلیقه که خود مجالی برای تحقیق و ارائه آرای جدید بوده است، شیوع فراوان یافت.

پس از سقوط اصفهان در سال ۱۱۳۵ق و از هم پاشیدن دولت صفویان به دست گروهی از افاغنه، هجرت علما و مجتهدین به کربلا فزونی یافت و عصر طلایی حوزه کربلا آغاز گردید.

مکتب کربلا، اصولی بود اما مشرب اکثر مهاجران ایرانی اخباری بود، به همین خاطر حوزه کربلا به دو شاخه اخباری با رهبری شیخ یوسف بحرانی و شاخه اصولی با رهبری وحید بهبهانی تقسیم شد.

در اواخر سلطۀ اخباریان که دانشمندان آنان راه اعتدال را در پیش گرفته بودند، عالم محقّق و دانشمند ژرف‌اندیش، علامه وحید بهبهانی در برابر تفکر اخباری‌گری برخاست و در پرتو عزم قوی و تلاش جدی، بساط آنان را برچید.

مکتب فقهي اصفهان، مقارن با تأسيس دولت صفوي در قرن یازده و دوازده قمری، با رویکرد حکومتی، رواج یافت و يکي از موفق ترين و کارآمدترين مکاتب فقهي شيعه لقب گرفت.

فقیهانی هم چون علامه مجلسی و شیخ بهایی که در این حوزه رشد یافتند، ارتباط خاصی با حکومت داشتند و برخی از آنان، به مقام شیخ الاسلامی رسیده و تمام امور قضاوت و جمعه و جماعت مردم با آنان بود.

اهتمام به فقه سياسى و حكومتى و نقش آفرینی فقها در مسئولیت های اجتماعی و سیاسی و تدوین  دائرة المعارف های اسلامی و فقهی از مهمترین ویژگی های این دوره به شمار می آید.

در پی انتقادهایی که نسبت به برخی از مکاتب فقهی پیشین به خصوص مکتب حلّه و مکتب جبل عامل به جهت استفاده افراطی از استدلال و اجتهاد و قواعد اصولی صورت گرفت، به تدریج بازگشت به فقه نص­گرا و نگاه اخباری­گری جایگزین آن شد.

در نتیجه، گرایش اخباری در برخی از شهرها و مراکز علمی بین النّهرین، ایران و بحرین غلبه یافت؛ در آن برهه شیخ یوسف بحرانی، ریاست و پرچمداری مکتب اخباری را برعهده داشت.

ابر اخباری­گری تا دو سده بر حوزه های علمی شيعه سایه افکند، اما سرانجام با تلاش علامه بهبهانی از میان رفت و چیرگی اخباریان بر عتبات پایان یافت.

مکتب فقهی جبل عامل، از مهم‌ترین مکاتب فقهی شیعه به شمار می‌رود که در میانۀ قرن هشتم تا نیمۀ قرن یازدهم هجری با فعالیت عالمانی چون شهید اول، شهید ثانی، محقّق کرکی، صاحب معالم، صاحب مدارک و شیخ بهایی شکوفا بوده است.

استقلال برخی از مباحث فقهی، مراوده علمای آن دیار با بزرگان صفوی و حمایت آنان در گسترش فقه اهل‎بیت علیهم السلام، اعتبار بخشی ویژه به سند حدیث در مقابل متن، تنقیح احادیث كتب اربعه، طرح مجدد مباحث رجالی و تبیین مبانی جرح و تعدیل راویان، تنقیح و تنظیم مباحث اصولی و تدوین فقه و تدوین قواعد فقهی به ویژه اهتمام زياد به فقه معاملات، از ویژگی های مهم این دوره است.

در عهد ایلخانی، درپی سالم ماندن شهر حلّه از گزند هجوم مغولان، هستۀ علمی نضج یافته در شهر، دچار جهش شد و اینچنین، مدرسۀ فقهی - کلامی حلّه در اوایل قرن ششم هجری قمری از دل آن متولد شد.

این مکتب در عصر محقّق و علامه حلی و دیگر بزرگان به اوج خود رسید و منشاء خدمات بسیاری برای تشیع شد، به نحوی که می توان این دوره را عصر نوزایش برای فقه وعلوم اسلامی نام­گذاری نمود.

تنظیم ابواب فقهی، تدوین كتاب فقه به صورت دایرة المعارف با رویکرد فقه مقارن و تشدید اختلافات فقهی میان فقهای امامیه به سبب دوری از عصر امام(علیه السلام)، از ویژگی های مهم این دوره است.

اگرچه این مكتب پس از آغاز غیبت کبری شروع شد لیکن اوج فعالیت مکتب بغداد در نیمه قرن پنجم هجری در عصر طلایی تاریخ فرهنگ اسلام و به ویژه در زمان برتری فرهنگی و سیاسی حکومت شیعی مذهب آل بویه با حضور اندیشمندان برجسته و اثرگذار جهان تشیع، هچون شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی به منصۀ ظهور رسید و تا زمان سقوط بغداد به دست سلجوقیان ادامه داشت.

بارزترین ویژگی‌های مکتب بغداد که آن را از دیگر مکتب های حدیثی جدا می کند عبارت است از: عقل گرایی، عدم حجّیت خبر واحد؛ استفاده گسترده از اجماع، پایه‌ گذاری دانش‌ های حدیث­شناختی و طرح مباحث اصول و اجتهادی.

از زمان شروغ غیبت کبری در قرن چهارم تا نیمه اول قرن پنجم، فعالیت های بحث، تدریس و كتابت به دو شهر قم و ری منتقل شد.

علی بن ابراهیم، محمدبن یعقوب كلینی، ابن قولویه، علی بن بابویه و ابوجعفر محمد (مشهور به شیخ صدوق) از شخصیت های برجستۀ فقهی این دوره به شمار می روند.

كثرت محدّثان موجود در اين مركز حديثي و اقدامات آنان در تدوين برخي از مجموعه‌هاي گران‌سنگ حديثي ، اهتمام شديد بر حفظ و جمع‌آوري حديث و  تدوین كتب فقهی جدید بر مبنای بهره گیری از فروعات فقهی کثیر و متنوع در پاسخگویی به سوالات فقهی از ویژگی های مهم محدثان این دوره محسوب می شود.

مکتب فقهی بغداد چندان متأخرتر از تاریخ ساخت و افتتاح این شهر نبوده است، بلکه با شروع امامت امام موسی کاظم(علیه السلام) و حضور آن حضرت در بغداد، در قرن دوم پایه گذاری شد.

این پیوند در سالهای بعد نیز، با توجه به حضور امام جواد(علیه السلام) در بغداد و هم چنین اقامت امام حسن عسکری(علیه السلام) در همین شهر همچنان قابل ملاحظه است.

این مکتب فقهی بر  مبنای بهره گیری از شاگردان ائمه علیهم السلام و نیز عرضه حدیث بر امامان براى دستیابى به احادیث صحیح استوار است.

بیشترین منابع 400 گانه حدیثی شیعه با تلاش علمای بزرگ شیعی در بغداد نگاشته شد. و اولین متون اصولی هم تولید این مدرسه است.

در اواخر عمر شریف امام صادق(علیه السلام)، مكتب فقه شیعی از مدینه به كوفه منتقل شد و بدینوسیله، با اقامت امام صادق (علیه السلام) در کوفه و مهاجرت عده زیادی از صحابه، تابعان و فقها به این شهر مهم، حیات فقهی جدیدی در كوفه شكل گرفت.

در این دوره بر خلاف دورۀ اول، نوشتار و تدوین حدیث به اوج خود رسید.

طرح مسائل جدید و مستحدثه و پیدایش روایات متعارض در یک موضوع واحد، ظهور و بروز مذاهب فقهی متعدد همچون مذهب حنبلی، مالکی، شافعی، حنفی و مذهب اهل بیت علیهم السلام، و بیان موازین اجتهاد از سوی ائمه(علیهم السلام) از مهمترین ویژگی های این دوره است.

اولین مکتب فقهی در مدینه شکل گرفت که از زمان تشكیل جامعه اسلامی تا زمان امام صادق(علیه السلام) ادامه یافت.
در این سرزمین، فقهای شیعه، اعم از صحابه و تابعان همچون ابن عباس، سلمان فارسی، ابوذر غفاری و ابورافع ابراهیم، پس از امام امیرالمؤمنین، حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(علیهم السلام) مجموعه های حدیثی را گردآوری كردند.
تدوین محدود کتاب‌های حدیثی به علت منع کتابت و انتشار حدیث و سنت نبوى، عدم وجود اختلاف آشکار و قابل توجه بین فقه شیعه و فقه سنی و  عدم اتخاذ روشی برای اجتهاد در صورت تعارض احادیث فقهی، از جمله ویژگی های مهم این دوره به شمار می آید.