بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع بحث اخلاق اسلامی در خانواده بود. در جلسات گذشته پیرامون سه مسألهی مهم، یعنی لزوم تشکیل خانواده، کمک به ازدواج جوانان و انتخاب همسر بحث کردیم.
در این جلسه به سراغ اخلاق اسلامی در مسألهی مهریّه و مراسم ازدواج میرویم، که از مسایل مهم و سرنوشتساز ازدواج است.
در طلیعهی این بحث به چند مسألهی شرعی مربوط به مهریّه توجّه فرمایید:
1. اگر پسر و دختری ازدواج کنند مشروط بر این که مهریّهای در کار نباشد، چنین ازدواجی باطل است.
2. چنانچه مهریّه مبهم باشد، مثل این که مهریّه را یک جلد کلام الله مجید قرار دهند، امّا قیمت آن را معین نکنند، در حالی که قیمت های مختلفی دارد، یا آن را هزار شاخهی گل قرار دهند، امّا قیمت هر شاخه را تعیین نکنند، چنین مهریهای باطل است؛ ولی اصل عقد صحیح است و زوج باید مهرالمثل بپردازد. منظور از مهر المثل، مهریّه همطرازهای چنان دختری است. یعنی به دخترانی که صفات و شرایط او را دارند، مثل دختر عمو و دخترخالهی دختر و مانند آنها نگاه می کنیم که مهریه آنها چقدر است؟ همان را مهریّه او قرار می دهیم.
3. در صورتی که مهریّه از درآمد حرام باشد چنان مهری هم باطل و تبدیل به مهر المثل میشود. مثل این که از سود رباخواری صد سکّهی طلا تهیّه کرده و آن را مهر قرار داده است.
4. اگر مهریّه نامعقول باشد مثل این که مهر را چند میلیارد تومان قرار دهد، یا زنی شرط کند که معادل وزنش به عنوان مهر به او طلا بدهد، چنین مهریههای نامتعارفی نیز باطل و تبدیل به مهر المثل میشود؛ هر چند اصل ازدواج باطل نیست.
5. در صورتی که فراموش کنند مهریّه را تعیین نمایند عقد صحیح است و تبدیل به مهر المثل میشود.
6. چنانچه قبل از عقد جلسهای در مورد تعیین مهریّه تشکیل شده باشد و بزرگان دو فامیل به اتّفاق عروس و دماد بر مهریّه توافق کرده باشند، امّا به هنگام اجرای صیغهی عقد ذکری از مهریّه به میان نیاید، همان مهریّه توافق شده معتبر است و عقد مذکور در حقیقت مبنی بر همان توافق خوانده شده است.
از جمله مسایل مسلّم و مورد تأکید اسلام سبک بودن مهریّه است. طبق آنچه که در احادیث آمده اسلام با مهریّههای سنگین موافق نیست. به پنج نمونه از این روایات توجّه فرمایید:
در حدیثی که مرحوم صدوق نقل کرده میخوانیم:
«أَنَّ مِنْ بَرَكَةِ اَلْمَرْأَةِ قِلَّةَ مَهْرِهَا وَ مِنْ شُؤْمِهَا كَثْرَةَ مَهْرِهَا؛ از نشانهی مبارک بودن و خوش قدمی زن سبک بودن مهریهی اوست و سنگین بودن مهریّه، دلیل بر شوم بودن اوست».[1]
در حدیث دیگری از رسول خدا| چنین نقل شده است:
«مِنْ بَرَكَةِ اَلْمَرْأَةِ خِفَّةُ مَئُونَتِهَا ... وَ مِنْ شُؤْمِهَا شِدَّةُ مَئُونَتِهَا؛ از نشانههای برکت زن، سبک بودن هزینههای اوست، و زن پرخرج شوم و بد قدم است».[2]
زنی که همواره در فکر خرج تراشی برای شوهرش می باشد و با دیگران در هزینههای سنگین مسابقه میگذارد، و کار او چشم و هم چشمی با خواهر و دخترخاله و دختر عمو و دختر همسایه و همکلاسی و همکار است، چنین زنی خوش قدم نیست.
گرچه در این حدیث سخنی از مهریّه به میان نیامده، امّا مهریهی سبک و سنگین هم یکی از مصادیق این روایت محسوب میشود.
در روایتی که مرحوم محدّث نوری از رسول اکرم| نقل کرده، می خوانیم:
«أَفْضَلُ نِسَاءُ أُمَّتِي أَصْبَحُهُنَّ وَجْهاً وَ أَقَلُّهُنَّ مَهْراً؛ برترین زنان امّت من زیباترین و کم مهریّه ترین آنهاست».[3]
سؤال: چرا پیامبر اکرم| چنین زنانی را برترین زنان امّت معرّفی کرده است؟
جواب: چون زن هر چه زیباتر باشد غالباً مهریّه اش را سنگینتر قرار میدهد. حال اگر زنی در عین زیبایی مهریّهاش را سبک قرار دهد کار بسیار مهمّی انجام داده است و لذا برترین زنان در میان زنان مسلمان معرّفی شده است. بنابراین، زنان خیال نکنند که زن هرچه زیباتر باشد باید مهریّهی سنگینتری قرار دهد،بلکه اگر هرچقدر زیباتر باشد مهریّهی سبکتری قرار دهد اصول اخلاق اسلامی را مراعات کرده است.
پیامبر اسلام| در حدیث چهارم فرمودند: «تَياسَرُوا في الصَّداقِ ، فإنّ الرجُلَ لَيُعطِي المَرأةَ حتّى يَبقى ذلكَ في نفسِهِ علَيها حَسِيكَةً؛ در مهریّه آسانگیر باشید؛ چراکه مهریهی سنگین سبب کینه و عداوت میشود».[4]
چون وقتی که مردی به زنی علاقمند باشد برای رسیدن به او مجبور میشود مهریّه را هرچقدر باشد بپذیرد. چنین مردی گرچه به زن دلخواهش رسیده؛ ولی کینهی کسانی که چنان مهریّهای را بر وی تحمیل کردهاند به دل میگیرد. بنابراین،مهریه سنگین سبب کینه و دشمنی میشود.
زنی خدمت پیامبر| رسید و از آن حضرت خواست که همسری برایش پیدا کند. رسول خدا| خطاب به جمعی از مسلمانان که در آنجا حضور داشتند فرمود: چه کسی حاضر است با این خانم ازدواج کند؟ یکی از حاضران اعلام آمادگی کرد. حضرت فرمود: چه چیزی مهر او میکنی؟ عرض کرد: چیزی ندارم که مهرش کنم. پیامبر| فرمود: ازدواج بدون مهریّه امکان ندارد. حضرت دوباره از جمع حاضر پرسید: چه کسی با این خانم ازدواج میکند؟ همان مرد برخاست و همان سوال و جواب تکرار شد. رسول خدا| برای بار سوم خواستهی آن زن را به حاضران منعکس کرد و این بار هم کسی جز همان مرد اعلام آمادگی نکرد. حضرت خطاب به او فرمود: آیا چیزی از قرآن بلدی؟ عرض کرد: بله. پیامبر| تعلیم مقداری از سورههای قرآن را به عنوان مهریّه آن زن قرار داد. سپس آن زن را به عقد مرد مذکور درآورد.[5]
آری مراسم خواستگاری و تعیین مهریّه و عقد ازدواج، همه در یک جلسه انجام شد! پیامبر اسلام| چنین صحنه را ایجاد کرد تا به کسانی که در مراسم مختلف ازدواج سختگیری میکنند و با این سختگیریها سنگ جلوی پای جوانان میاندازند بفهماند که در اشتباه هستند و باید این کارها را ترک کنند.
علت این که پیشوایان دینی ما تأکید فراوان بر سبک گرفتن مهریّه داشته و از مهریّههای سنگین نهی کردهاند، امور مختلفی است که به چهار حکمت آن اشاره میکنیم:
مهریهی سنگین دلیل بر بی اعتمادی زن و شوهر به یکدیگر است. این که زوجه مهریّهاش را سنگین میکند به خاطر آن است که میترسد شوهرش او را طلاق دهد و لذا از حالا به فکر مسایل مالی پس از طلاق است که با مهریّهی سنگین آن را جبران کند.
بنابراین، برخلاف تصوّر برخی که مهریه سنگین را سبب مستحکمتر شدن پیمان زناشویی میدانند، این کار دلیل بر بیاعتمادی است.
مهریه سنگین آیندهی ازدواج را به خطر میاندازد. هنگامی که مهریّه خانمی به عنوان مثال 500 سکّهی طلا قرار داده شود این مهر سنگین او را تحریک کرده و زن پس از ازدواج به فکر مطالبهی آن میافتد. و زمانی که مطالبه کرد و شوهر نتوانست پرداخت کند راهی زندان میشود. گرچه با تقسیط مهریه ممکن است شوهر به تدریج مهریه را بپردازد؛ امّا زندگی مشترکشان از هم میپاشد. بنابراین، مهریّه سنگین وسوسه آمیز است و زندگی مشترک را تهدید میکند.
متأسفانه برخی از زنان آن را وسیلهی کسب درآمد قرار دادهاند. در مواردی دیده شده که زنی به ازدواج مردی در میآید، سپس مهریهاش را به اجرا میگذارد و آن را به صورت نقدی یا به اقساط گرفته و از آن مرد جدا میشود. سپس با مرد دیگری ازدواج میکند و به همین شکل عمل میکند و به سراغ مرد سوم میرود!
هنگامی که مهریّه سنگین شد جهیزیّه هم سنگین میشود؛ چون مردم معتقدند جهیزیّه باید متناسب با مهریه باشد. بنابراین، مهریّه سنگین جهیزیّه سنگین به دنبال دارد؛ یعنی هر دو زیر بار هزینه سنگین میروند. وقتی که مهریّه و جهیزیّه سنگین شود مراسم هم پرهزینه میشود و سنگینی مهریه و جهیزیه و مراسم ازدواج سبب بیچارگی زوجین میگردد. چرا که سالها باید اقساط آن را پرداخت کنند. در حالی که اگر این امور را به سادگی برگزار میکردند، میتوانستند با پول آن خانهای بخرند و از مستأجری نجات یابند.
حکمت دیگر سفارش اسلام به مهریّه سبک این است که وقتی مهریّه سنگین شود، جوانان به سراغ ازدواج نمیروند. امّا اگر مهریّه سبک باشد تشویق به ازدواج میشوند. اینجاست که درک میکنیم چرا پیامبر اکرم| و ائمه اطهار^ اینقدر نسبت به مهریه سبک سفارش کرده، و زنی که مهریهاش سبک است خوش قدم شمرده، و از مهریه سنگین نهی کرده و زنی که مهریهاش سنگین است را شوم و بد قدم شمردهاند.
متأسفانه هم اکنون حدود چهار هزار جوان به خاطر مهریّه در زندان به سر میبرند، در حالی که از نظر فقهی زندانی کردن کسانی که توان پرداخت بدهی خود را ندارند جایز نیست و چنین افرادی بیگناهند. آنان باید آزاد شوند و بدهیشان را به اقساط بپردازند؛ چون اصل عدم توانایی بر پرداخت بدهی است و توانایی بر پرداخت باید ثابت شود.
امّا دادگاهها اصل را بر پولدار بودن افراد گذاشته و بدهکاران را زندانی میکنند؛ مگر این که ثابت شود کسی توانایی ندارد تا او را با وثیقهی کافی آزاد کنند. در حالی که این کار خلاف شریعت است و کسانی که ندارند یا پولدار بودنشان مشکوک است باید آزاد شوند و بدهی خود را به اقساط بپردازند.
برای تکمیل بحث مربوط به مهریّه، پاسخ به دو سؤال زیر لازم است:
در مورد مقدار مهر السنّه در روایات مختلف «اثنتی عشره اوقیه و نش»[6] یعنی دوازده اوقیه و نصف ذکر شده است. هر اوقیه معادل 40 درهم و نش هم که نصف اوقیه است، 20 درهم میشود. حاصل ضرب 40 در 12، چهارصد و هشتاد میشود که به اضافه 20، عدد پانصد به دست میآید. بنابراین، مهر السنه معادل 500 درهم است. و با توجه به این که هر درهم نیم مثقال نقره است، مهر السنه معادل 250 مثقال نقره میباشد. و از آنجا که هر مثقال نقره در زمان ما 40 هزار تومان است، مهر السنه به پول امروز 10 میلیون تومان میشود که از سبکترین مهریههای عصر و زمان ما، یعنی 14 سکه بهار آزادی، هم کمتر است. در ضمن مهر السنة نه تنها مهریّه حضرت زهرا÷، بلکه مهریه همه همسران پیامبر| بوده است.[7]
سوال: خداوند متعال در آیهی شریفهی 20 سورهی نساء میفرماید:
{وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَكَانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا}؛ «و اگر تصمیم گرفتید همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید، و قنطاری (به عنوان مهر) به یکی از آنها پرداختهاید، چیزی از آن را پس نگیرید. آیا برای بازپس گرفتن آن، به تهمت و گناه آشکار متوسّل میشوید؟!»
و قنطار به معنای پوست گاو پر از سکّهی طلاست.[8] بنابراین، مهریّهی سنگین در قرآن مجید مذمّت نشده است.
جواب: همانگونه که در تفسیر نمونه نوشتهایم،[9] قنطار به معنای مال و ثروت زیاد است. راغب، لغت شناس معروف، در کتاب مفردات میگوید: «اصل «قنطار» از «قنطره» به معنی پل است و چون اموال زیاد همچون پلی هستند که انسان در زندگی میتواند از آنها استفاده کند، از این جهت به آن قنطار گفتهاند».[10]
که شامل 100 سکه و 200 سکه و 300 سکّه و مانند آن میشود. نتیجه این که تفسیر مذکور صحیح نمیباشد.
بعلاوه آیهی شریفه در مقام بیان ادای تمام و کمال مهریه زنان است، میفرماید: اگر قصد جدایی دارید و مهریه همسرانتان را پرداختهاید چیزی از آن را باز پس نگیرید؛ هرچند مقدار آن زیاد بوده است.
امیدوارم با توجّه به روایاتی که گذشت و حکمتهایی که برای سبک گرفتن مهریه بیان شد، خانوادهها، اخلاق اسلامی را در مساله مهریه رعایت کنند.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
[1]. وسایل الشیعه، ج 15، ص 10، ح 8.
[2]. وسایل الشیعه، ج 15، ص 11، ح 10.
[3]. مستدرک الوسایل، ج 15، ص 66، ح 1.
[4]. کنز العمال، ج 16، ص 324، ح 44731.
[5]. وسایل الشیعة، ج 15، ص 3، ح 1.
[6]. وسایل الشیعه، ج 15، ص 5، باب 4، ح 1 تا 11.
[7]. همان، ص 6، ح 3.
[8]. مجمع البیان، ج 3، ص 49
[9]. تفسیر نمونه، ج 3، ص 406، ذیل آیهی 20 سورهی نساء.
[10]. المفردات فی غریب القرآن، ص 407.
پی نوشت: