پنجم: ضمانت هاى اجرایى قوى

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

صفحه کاربران ویژه - خروج
مرتب سازی بر اساس
 
پیام قرآن جلد 08
ششم: احیاى ارزش هاى معنوى چهارم: اهتمام به تأمین آزادى و امنیت

قوانین جهان به تنهایى خطوط سیاهى روى صفحات کاغذ است، و نهایت تأثیرى که ذاتاً دارد، یک نصیحت و اندرز بدون ذکر دلیل است، و به تعبیر دیگر قوانین تنها جنبه ذهنى و فکرى دارند و براى این که ارزش اجتماعى پیدا کنند نیازمند به پشتوانه اى است که افراد جامعه را ملزم به تبعیت از آن کند. این پشتوانه همان چیزى است که آن را «ضمانت اجرایى» مى گویند.

از این مقدمه به خوبى روشن مى شود که ارزش یک قانون، به قوت و قدرت ضمانت اجرائى آن بستگى دارد، هر قدر ضمانت اجرایى یک قانون قویتر و عادلانه تر باشد، ارزش اجتماعى آن قانون بیشتر است.

بسیارى از ضمانت هاى اجرایى قوانین ضایعاتى دارد و مشکلاتى در سطح جامعه ایجاد مى کند، و گاه سبب درگیرى و بدبینى و بى اعتمادى مى گردد، و یا قانون را به صورت خشن جلوه مى دهد که این مسئله خود ضایعه بزرگى است.

اگر ضمانت اجرائى، بر مبانى فرهنگى و اخلاقى و عاطفى جامعه تکیه داشته باشد، هیچ یک از این عیوب حادث نمى شود.

دنیاى امروز براى اجراى قوانین خود در بن بست سختى گرفتار است. این بن بست از اینجا ناشى مى شود که از یک سو عملا چیزى جز مجازات هاى مادى اعم از جسمى و نقدى، براى ضمانت اجرا پیدا نمى شود، و از سوى دیگر مجازات هاى خشن مانند مجازات اعدام را حتى در برابر فجیع ترین قتل ها و جنایت ها توصیه نمى کنند.

محروم بودن از ضمانت اجرایى درونى و عاطفى، و ضعف و ناتوانى ضمانت هاى اجرایى خارجى سبب شده که روز به روز قانون شکنى و تخلف و بى اعتنایى به مقررات، در سطح جهانى گسترش پیدا کند و نشانه آن توسعه روز افزون تشکیلات قضایى، و همچنین زندان ها در کشورهاى مختلف است. این وضع را که مى توان از آن به عنوان بحران ضمانت اجرایى نام برد، پیامدهاى نامطلوبى دارد و جوامع انسانى بهاى سنگینى براى آن مى پردازد که شواهد آن را در پیشرفته ترین کشورهاى صنعتى جهان مى توان یافت. عیب دیگر ضمانت هاى اجرایى درقوانین جهان امروز تکیه انحصارى بر کیفرها و محروم بودن از ضمانت اجرایى مثبت، یعنى تکیه بر پاداش ها است.

انسان معجونى از جاذبه و دافعه یا میل به جلب منافع و دفع زیان هااست، و براى اجراى قوانین باید از هر دو جنبه کمک گرفت، در حالى که در دنیاى امروز تنها روى دفع ضررها، آن هم در بخش محدودى تکیه مى شود، دلیل آن هم روشن است; چون دنیاى مادى چیزى ندارد که به عنوان پاداش در برابر هر کس که عمل به قانون کند بپردازد.

با توجه به این مقدمات بر مى گردیم به مسأله ضمانت اجرایى در قوانین قرآن و مى بینیم که قرآن داراى قوى ترین و جامع ترین ضمانت اجرایى است، و این امتیازى منحصر به فرد محسوب مى شود.

در قرآن سه نوع ضمانت اجرائى در نظر گرفته شده است:

1. ضمانت اجرایى به وسیله حکومت اسلامى.

2. ضمانت اجرایى به وسیله نظارت عمومى.

3. ضمانت درون ذاتى یا به تعبیر دیگر، ایمان و اعتقاد به مبانى اسلام و مسائل اخلاقى و عاطفى.

در مورد اوّل، حکومت اسلامى موظف است، با هرگونه تخلّف از قانون قاطعانه برخورد کند. نخستین کارى که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)بعد از هجرت به مدینه و بر طرف شدن موانع به آن مبادرت ورزید، تشکیل حکومت اسلامى و تبیین قوانین اسلام بود و هرگونه تخلف از آن را گناه و قابل تعقیب شمرد.

قوانین قرآن را مرزهاى الهى شمرد، و براى هر کس که از این مرزها بگذرد مجازاتى تعیین کرد.

از یک طرف، متخلّفین را ظالم شمرد، و فرمود: (وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَأُوْلَئِکَ هُمْ الظَّالِمُونَ): « هر کس از حدود الهى تجاوز کند، ستمکار است».(1) و از سوى دیگر بر مبارزه با ظالمان تأکید کرد.

هنگامى که قرآن مى گوید: «ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب آسمانى و میزان (شناسایىِ حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند»(2) مفهومش این است که شخص رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) که خاتم و بزرگ انبیاء است، بیش از همه کس این مسؤولیت را بر عهده دارد.

اینها همه از یک سو، از سوى دیگر فرد فرد امت اسلامى را موظف به نظارت بر اجراى قوانین الهى کرده، و طبق برنامه امر به معروف و نهى از منکر همه را مکلّف ساخته که در برابر تخلّف از قوانین الهى بى تفاوت نمانند.

در یک جا مى فرماید: (وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْض یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ): «مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند; امر به معروف، و نهى از منکر مى کنند; نماز را برپا مى دارند; و زکات را مى پردازند; و خدا و پیامبرش را اطاعت مى کنند»(3)

اهمّیت این دو وظیفه به قدرى است که در آیه فوق، حتى بر نماز و زکات و اطاعت از خدا و رسول مقدّم داشته شده، و این تقدیم به خاطر آن است که تا نظارت عمومى بر اجراى قوانین و حدود الهى نباشد پایه هاى نماز و زکات و اطاعت از خدا لرزان خواهد بود.

و در جاى دیگر، هنگامى که صفات ویژه مجاهدان راه خدا را، همان ها که جان و مال خویش را به خدا مى فروشند و بهشت از او مى خرند را مطرح مى کند، بعد از بیان شش صفت از اوصاف ویژه آنها، مى فرماید: آنها کسانى هستند که (الاْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنْ الْمُنکَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللهِ): «امرکنندگان به معروف و نهى کنندگان از منکر، و حافظان حدود (و مرزهاى) الهى، (مؤمنان حقیقى اند)»(4)

جالب توجه این که: چون امر به معروف و نهى از منکر، مراحل مختلفى دارد (از نصیحت و ارشاد و اندرزهاى دوستانه شروع مى شود و تا مرحله شدت عمل پیش مى رود) آن را به دو بخش تقسیم مى کند و بخش اوّل را در اختیار همگان گذارده، و بخش دوم را در اختیار یک گروه ویژه که زیر نظر حکومت الهى اقدام مى کند قرار مى دهد و در اشاره به این تقسیم مى فرماید: (وَلْتَکُنْ مِّنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ): «و (براى رسیدن به وحدت) باید از میان شما، جمعى دعوت به نیکى، و امر به معروف و نهى از منکر کنند و رستگاران آنها هستند»(5).

بدیهى است امتى که نظارت بر اجراى قوانین را یک وظیفه عمومى مى شمارد و همه افراد جامعه، در این احساس مسؤولیت شریک اند، قانون در میان آنها احترام خاصى خواهد داشت، و به موقع اجرا مى شود.

از مرحله نظارت عمومى که بگذریم سخن از نظارت درونى، روحى، اعتقادى و وجدانى افراد بر حسن اجراى قوانین به میان مى آید که از یک نظر، قدرت و قوتش از همه بیشتر است.

ایمان به مبدء همان خداوندى که در همه حال ناظر و حاضر نزد همه است، و از آنها به خود آنها نزدیک تر است: (وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ): « و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم!»(6)خدائى که «گردش چشم خیانتکار را مى بیند و از اسرار درونى سینه ها آگاه است»: (یَعْلَمُ خَائِنَةَ الاَْعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ)(7).

خدائى که زمین و زمان و حتى اعضاى تن انسان را مراقب او ساخته و شاهد و گواه او بوده است.(8)

و ایمان به دادگاه بزرگ قیامت که اگر به اندازه سنگینى ذره اى کار نیک یا بد در پرونده انسان باشد در برابرش حاضر مى کنند و پاداش و کیفر آن را مى بیند (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَه ـ وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّة شَرّاً یَرَه)(9)

تنها نمونه هاى بالا نیست که آثار ایمان به مبدء و معاد را منعکس مى کند، صدها نمونه از این آیات درقرآن مجید داریم که اعتقاد به آنها بهترین ضامن اجراى قوانین الهى است.

چقدر تفاوت است بین کسى که ناظر او تنها نیروى نظامى و انتظامى و قانون است که عدد آنها از یک در هزار کمتر و با محدودیت هاى فراوانى که براى نظارت در اعمال دیگران دارند، و تشریفات مخصوصى که براى ورود به حریم خصوصى و منازل از نظر آنها لازم است، و بین کسى که در همه جا و در همه حال، بدون استثناء خود را تحت مراقبت دائمى علم خداوند و فرشتگان مى بیند و معتقد است که تمام موجودات اطراف او و حتى پوست هاى تنش، اعمال او را در خود حفظ مى کنند و به موقع بازگو مى کنند.

این ضمانت اجرا، چیزى است که در دنیاى مادى ابداً وجود ندارد و به همین دلیل ضمانت هاى اجرایى دیگر هرگز نتوانسته است جلو تخلفات دیگر را بگیرد. در حالى که در یک محیط مذهبى واقعى مانند عصر حیات پیامبر(صلى الله علیه وآله) که این ضمانت اجرا فعّال بود تخلفات قانونى بسیار ناچیز بود، در آن زمان زندانى مطلقاً وجود نداشت و دادگاه کمتر تشکیل مى شد فقط گهگاه افرادى در مسجد خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله)مى آمدند و دعاوى خود را مطرح مى کردند و در همان جا پاسخ مى شنیدند.

هم اکنون نیز در جوامع مذهبى، مخصوصاً در ایام مذهبى (از جمله در ماه مبارک رمضان در محیط ما) حجم جنایات و تخلفات به حداقل مى رسد.


1. سوره بقره، آیه 229.
2. سوره حدید، آیه 25.
3. سوره توبه، آیه 71.
4. سوره توبه، آیه 112.
5. سوره آل عمران، آیه 104.
6. سوره ق، آیه 16.
7. سوره غافر، آیه 19.
8. سوره زلزله، آیه 4 و سوره یس، آیه 65 و سوره نور، آیه 24.
9. سوره زلزله، آیات 7 و8.

 

ششم: احیاى ارزش هاى معنوى چهارم: اهتمام به تأمین آزادى و امنیت
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Lotus
Mitra
Nazanin
Titr
Tahoma