در نخستین آیه، اشاره سر بسته اى، به بعضى از منافقان کرده، مى فرماید: «بعضى از مردم چنین هستند که گفتار او در زندگى دنیا مایه اعجاب تو مى شود (ولى در باطن چنین نیستند) و خداوند را بر آنچه در دل دارند گواه مى گیرند، و او سرسخت ترین دشمنان است» (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللّهَ عَلى ما فی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ).
«أَلَدّ» به معنى کسى است که دشمنى شدید دارد، و اصل آن از «لَدید» گرفته شده که به دو طرف گردن گفته مى شود، و کنایه از کسى است که از هر طرف روى آورد، بر دشمنى غلبه مى کند، و «خِصام» معنى مصدرى دارد و به معنى خصومت و دشمنى است.
* * *
در آیه بعد مى افزاید: نشانه دشمنى باطنى او این است: «وقتى روى بر مى گرداند و از نزد تو خارج مى شود، کوشش مى کند در زمین فساد به راه بیندازد، و زراعت و چهارپایان را نابود کند (با این که مى داند:) خدا فساد را دوست ندارد» (وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ).
آرى، این گونه خداوند پرده از روى کار آنها بر مى دارد و درون قلبشان را براى پیامبرش آشکار مى سازد; زیرا اگر اینها در اظهار دوستى و محبت، به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و پیروان او، صادق بودند هرگز دست به فساد و تخریب نمى زدند، و به زراعت ها و دام ها، بى رحمانه هجوم نمى بردند، ظاهر آنان دوستى خالصانه است، اما در باطن، بى رحم ترین، و سرسخت ترین دشمنانند.
بسیارى از مفسران، احتمال داده اند مقصود از جمله «اِذا تَوَلّى» همان مسأله قبول ولایت و حکومت است، یعنى منافقان هنگامى که به مرحله اى از حکومت و سلطه برسند، دست به فساد و خرابى زده و ظلم و ستم را در میان بندگان خدا به راه مى اندازند، و به خاطر ظلم و ستم آنها آبادیها رو به ویرانى مى گذارد، دام ها هلاک مى شوند، و جان و مال مردم بر باد مى رود.(1)
«حَرْث» به معنى زراعت، و «نَسْل» به معنى اولاد است، و بر اولاد انسان و غیر انسان اطلاق مى شود، بنابراین هلاک کردن حرث و نسل به معنى از میان بردن هر گونه موجود زنده است، اعم از موجودات زنده نباتى، یا حیوانى و انسانى.
در معنى حرث و نسل، تفسیرهاى دیگرى نیز ذکر شده از جمله این که: منظور از «حرث» زنانند، به قرینه آیه شریفه (نِسائُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ).(2)
و منظور از «نسل»، اولاد است، یا این که منظور از حرث در اینجا، دین و آئین است، و نسل مردم (این تفسیر مطابق حدیثى است از امام صادق(علیه السلام) که در تفسیر «مجمع البیان» نقل شده است).(3)
به هر حال ،تعبیر به «یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ»، کلام بسیار مختصر و جامعى است که تولید فساد را در سطح جامعه در زمینه اموال و انسان ها، شامل مى شود.
* * *
سپس مى فرماید: هنگامى که او را از این عمل زشت نهى کنند «و به او گفته شود: از خدا بترس (آتش لجاجت در درونش شعلهور مى گردد) و لجاج و تعصب، او را به گناه مى کشاند» (وَ إِذا قیلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالإِثْمِ).(4)
او نه به اندرز ناصحان، گوش فرا مى دهد، و نه به هشدارهاى الهى، بلکه پیوسته با غرور و نخوت مخصوص به خود، بر خلافکارى هایش مى افزاید، چنین کسى را جز آتش دوزخ رام نمى کند، و لذا در پایان آیه مى فرماید: «آتش دوزخ براى او کافى است و چه بد جایگاهى است»! (فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ).
در حقیقت، این یکى از صفات زشت و ناپسند منافقان است که بر اثر تعصب و لجاجت خشک و خشونت آمیز، در برابر هیچ حقیقتى تسلیم نمى شوند، و همین تعصب و غرور، آنها را به بدترین گناهان مى کشاند، بدیهى است این چوب هاى کج، جز با آتش دوزخ راست نمى شوند!
به گفته بعضى از مفسران، خداوند این گونه اشخاص را به پنج وصف در آیات فوق توصیف کرده.
1 ـ سخنانى فریبنده دارند.
2 ـ درون قلب آنها آلوده و تاریک است.
3 ـ سرسخت ترین دشمنان اند.
4 ـ به هنگامى که زمینه اى پیش آید، نه بر انسان ها رحم مى کنند و نه بر حیوان و زراعت.
5 ـ بر اثر غرور و نخوت، اندرز هیچ ناصحى را پذیرا نیستند.
* * *