رابطه «اخلاق» و «اقتصاد» در اسلام

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

صفحه کاربران ویژه - خروج
مرتب سازی بر اساس
 
مثالهای زیبای قرآن جلد 1
اسوه اخلاق در ارزش هاى اخلاقىفلسفه تحریم ربا

بین اقتصاد اسلامى و اقتصاد مادّى، تفاوت فراوانى وجود دارد. مهمترین فرق بین او دو، این است که اقتصاد اسلامى، با اخلاق و اصول انسانى آمیخته و توأم است; در حالى که اقتصاد مادّى، نه تنها از عاطفه و اخلاق خالى است، بلکه اصل حاکم بر آن منافع مادّى است. از این جهت هر چیزى که در تعارض و تضادّ با آن باشد، فداى منافع مادّى مى گردد. تولید موادّ مخدر و درآمد آن ـ در حالى که بر خلاف اصول انسانى است ـ در نظر بسیارى از کشورهاى دنیا مهم شمرده شده است. حتّى دولت هایى که به ظاهر با آن مبارزه مى کنند و گاهى براى ریشه کن کردن آن کنفرانس ها و همایش هاى متعدّدى برگزار مى کنند، در این تجارت پر سود سهم بسزایى دارند. براى طرفداران این مکتب، فساد نسل جوان، تزلزل پایه هاى اخلاقى و فروپاشى خانواده ها اهمیّت ندارد; آنچه براى آنها مطرح هست، خود دوستى با حفظ منافع شخصى است. تجارت انسان و خرید و فروش کودکان، اگرچه با هیچ یک از اصول انسانى و حقوق بشر سازگار نیست; ولى براى طرفداران دروغین حقوق بشر، جایز شمرده شده است و بصورت غیرعلنى بر آن اعتراف دارند! سلاح هاى کشتار جمعى، بمب هاى شیمیایى، موشک هاى دوربرد زمین به هوا، بمب هاى خوشه اى و میکروبى و امثال اینها را چه کسانى در اختیار دولت عراق قرار داد، تا به وسیله آن جنایت هاى شرم آورى بر ایران اسلامى بیافرینند؟ چرا در این هنگام طرفداران حقوق بشر ساکت بودند و اعتراضى نداشتند؟! ولى به محض حمله عراق به کویت فریاد اعتراض آمیز طرفداران حقوق بشر بلند مى شود و حکم به خلع سلاح عراق مى دهند.

سرّ این رخدادها روشن است; زیرا زمانى منافع استکبار، اقتضا مى کند که دولت عراق تا دندان مسلّح باشد و زمان دیگر، منافع آنان با خلع سلاح عراق تأمین مى گردد. از این رو، ملاک در نظر آنها منافع مادّى است و اصول انسانى تحت الشّعاع آن قرار دارد.

ولى اصل حاکم بر اقتصاد اسلامى اخلاق است; و تحصیل منافع باید در سایه حفظ ارزش هاى اخلاقى باشد; بر همین اساس اسلام معامله اى را که منشأ فساد باشد، حرام شمرده است; مثلا اگر تأسیس مراکز فحشا در اسلام ممنوع است; یا اگر شراب فروشى و دایر کردن قمار خانه ها در اسلام حرام اعلام شده; و یا اگر تأسیس بانک هاى رباخوار در اسلام جایز نیست، همه و همه بدین جهت است که این گونه کارها منشأ مفاسد زیادى است و با اخلاق اسلامى سازگار نیست.

ارزش هاى اخلاقى که بر اقتصاد اسلامى حاکم است، اصل هاى فراوانى دارد که به بعضى از آنها اشاره مى گردد:

الف ـ یکى از اصول حاکم بر اقتصاد اسلامى، پیام آیه شریفه (لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ) است، یعنى فعّالیّت هاى اقتصادى باید به گونه اى تنظیم شود که هیچ یک از فروشنده و خریدار مورد ستم قرار نگیرند.(1)

ب ـ جلب منفعت و دفع ضرر عمومى: براساس این اصل، منفعت شخصى فداى منفعت جمعى مى گردد. از این رو، پرداختن به شغل هاى مورد نیاز جامعه، واجب است; مثلا اگر جامعه به تعدادى معلّم نیازمند باشد، بر کسانى که قدرت این کار را دارند، واجب است که به امر تعلیم و تربیت بپردازند.

از طرف دیگر، مشاغلى که براى جامعه ضرر دارد ـ اگرچه منفعت شخصى داشته باشد ـ حرام شمرده شده است; مثلا شراب فروشى و هر نوع فعّالیّتى که مناسب با آن باشد، ممنوع شده است. به همین جهت، بر اساس روایات متعدّدى، کاشت درخت انگور به نیّت شراب سازى، باغدارى چنین باغى، چیدن چنین انگورى، حمل و نقل آن و... حرام است.(2)

ذکر این مطلب لازم است که اصول اخلاقى نه تنها در واجبات و محرّمات، بلکه در مستحبّات و مکروهات نیز حاکم است. از این رو، در فقه اسلامى «تلقّى رُکبان» کراهت دارد. منظور از «تلقّى رکبان» این است که عدّه اى در خارج از شهر و روستا در کمین کاروان هاى تجارى قرار گیرند تا اگر کسى جنسى را وارد کرد، قبل از آن که صاحب جنس از قیمت شهر مطّلع گردد. اجناس او را بخرند. این عمل را بعضى از فقها حرام و بعضى دیگر مکروه دانسته اند.(3) و نیز شغل کفن فروشى در اسلام مکروه شمرده شده است; زیرا چنین کسى منتظر مرگ دیگران است و این امر سبب قساوت قلب او مى گردد.

ج ـ هدایت سرمایه به سمت آخرت: این اصل از آیه 77 سوره قصص استفاده شده است که فرموده است: «وَابتَغِ فِیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ الاْخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ اَحْسِن کَمآ اَحْسَنَ اللّهُ اِلَیْکَ وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ فِى الاَْرْضِ اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ» و در آنچه خدا به تو داده است، سراى آخرت را بطلب; و بهره ات را از دنیا فراموش مکن; و همان گونه که خدا به تو نیکى کرده، نیکى کن; و هرگز در زمین در جستجوى فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد.

بر اساس این آیه، در صورتى سرمایه ارزشمند است که در مسیر آخرت هدایت شود و به تعبیر دیگر، هم نیاز دنیا را برآورده سازد و هم توشه اى براى آخرت باشد. در نتیجه حاکم بر اقتصاد اسلامى، ارزش هاى اخلاقى است; در حالى که اقتصاد مادّى فاقد این ارزشهاست و طرفداران این مکتب همه چیز را فداى منافع خود مى پندارند.


1- سوره بقره، آیه 279.

2- وسائل الشّیعه، جلد 12، ابواب ما یکتسب به، باب 55، حدیث 3 و 4 و 5.

3- شرح لمعه، جلد 1، صفحه 331.

اسوه اخلاق در ارزش هاى اخلاقىفلسفه تحریم ربا
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Lotus
Mitra
Nazanin
Titr
Tahoma