با توجّه به بحثهاى مشروحى که در مقام استدلال براى قول اوّل مطرح کردیم، دلائل اقوال سه گانه دیگر نیز روشن مى شود و نیازى به تکرار نمى بینیم.
* * *
:
نظر و فتواى نهایى
از مجموع بحثهاى گذشته چنین نتیجه مى گیریم که حیله هاى فرار از ربا اقسام متعدّدى دارد که همه یکسان نیست، بعضى از آنها جایز و صحیح است و برخى از آنها غیر جایز و نادرست مى باشد و آن اقسام عبارت است از:
1ـ حیله هایى که قصد جدّى در آن وجود ندارد; مثل ضمیمه کردن یک قوطى کبریت به وام، یا معامله و فروختن آن به صدها برابر قیمت! این نوع حیله ها مشروع نیست.
2ـ حیله هایى که بر فرض قصد جدّى در آن باشد، عقلایى نمى باشد، و عقلا آن را عملى سفیهانه مى دانند، این قسم نیز باطل است.
3ـ حیله هایى که قصد جدّى در آن متصوّر است و سفهى نیز نمى باشد، امّا محتوى و فلسفه حرمت ربا در آن کاملا موجود است. یعنى این حیله، فلسفه تحریم ربا را از بین نبرده است، مانند آنچه در گروه اوّل و دوم روایات گذشت. این قسم نیز باطل است.
4ـ قسم چهارم مواردى است که حیله صورت عقلایى دارد و صورت سازى نیست; مانند دو معامله مستقل که هیچ ارتباطى با هم نداشته باشد، این نوع حیله و هر آنچه مانند آن است جایز مى باشد و در واقع حیله به معنى منفى آن نیست، بلکه نوعى چاره جویى است.
در پایان از خداوند حکیم مى خواهیم که ما را در راه شناخت صحیح و دقیق قوانین و احکام الهى و سپس پاسدارى و عمل به آن موفّق بدارد، و ما را به امتحاناتى مبتلا سازد که از آن سربلند درآییم.
وَ آخِرُ دَعْوانا اَنِ الْحَمْدُ للّهِ
رَبِّ الْعالَمینَ
پایان