فصل پنجم: زمان اعتکاف

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

صفحه کاربران ویژه - خروج
مرتب سازی بر اساس
 
اعتکاف، عبادتی کامل
اعتکاف از نظر مکان محدودیّت دارد، زیرا فقط در مساجد جامع امکان پذیر است، همانگونه که از نظر مدّت مقید به سه روز است و کمتر از آن جایز نمى باشد. از جهت شرایط اعتکاف کننده و چیزهایى که در طول مدّت اعتکاف بر وى حرام مى گردد و مانند آن نیز محدودیّتهایى دارد، امّا از نظر زمان محدودیّتى ندارد. یعنى در هر زمانى که امکان روزه گرفتن وجود داشته باشد، معتکف مى تواند به این ضیافت الهى بار یابد، و در این میهمانى رحمانى شرکت کند.
ولى بى شک بهترین زمان براى این عبادت سرشار از معنویّت، ماه مبارک رمضان، مخصوصاً دهه آخر آن است.
براى اثبات این مطلب مى توان به امور زیر استناد کرد:
1ـ اینکه تنها آیه مربوط به اعتکاف (بقره، 187) در ضمن مسائل مربوط به ماه مبارک رمضان آمده، نشان از ارتباط تنگاتنگ این دو مى دهد.(1)
2ـ رسول خدا(صلى الله علیه وآله) از هنگام تشریع اعتکاف، که در مدینه رخ داد،(2) تا زمان رحلت همواره ماه مبارک رمضان را براى اعتکاف انتخاب مى کرد.(3)
3ـ پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) آن قدر به اعتکاف، مخصوصاً در دهه آخر ماه
مبارک رمضان، اهمیّت مى داد که گاه در شب بیست و یکم ماه مبارک براى مسلمانان خطبه اى مى خواند، و آنها را به دعا و نیایش سفارش مى کرد، سپس بساط اعتکاف را در مسجدالنّبى مى چید، و مردم را با سخن و عمل به این عبادت با ارزش دعوت مى کرد.
امام صادق(علیه السلام) در این زمینه چنین مى فرماید:
«اِنَّهُ(صلى الله علیه وآله) قامَ اَوَّلَ لَیْلَة مِنَ الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ فَحَمِدَاللهَ وَ اَثْنى عَلَیْهِ ثُمَّ قالَ: «اَیُّهَا النّاسُ! قَدْ کَفاکُمُ اللهُ عَدُوَّکُمْ مِنِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَ وَعَدَکُمُ الاِْجابَةَ فَقالَ: (اُدْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ)اَلا وَ قَدْ وَکَّلَ اللهُ تَعالى بِکُلِّ شَیْطان مَرید سَبْعَةَ اَمْلاک، فَلَیْسَ بِمَحْلُول حَتّى یَنْقَضِىَ شَهْرُکُمْ هذا، اَلا وَ اَبْوابُ السَّماءِ مُفَتَّحَةٌ مِنْ اَوَّلِ لَیْلَة مِنْهُ اِلى آخِرِ لَیْلَة مِنْهُ، اَلا وَ الدُّعاءُ فیهِ مَقْبُولٌ» ثُمَّ شَمَّرَ(صلى الله علیه وآله) وَ شَدَّ مِئْزَرَهُ وَ بَرَزَ مِنْ بَیْتِهِ وَ اعْتَکَفَهُنَّ وَ اَحْیَا اللَّیْلَ کُلَّهُ وَ کانَ یَغْتَسِلُ کُلَّ لَیْلَة بَیْنَ الْعِشائَیْنِ; رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در اوّلین شب از دهه آخر ماه مبارک رمضان خطبه اى مى خواند، و پس از حمد و ثناى خداوند متعال مى فرمود: اى مردم! خداوند شرّ دشمنان (اعمّ از انسیان و جنّیان) را از شما دور کرده، و به شما وعده اجابت دعاهایتان را نیز داده است. آنجا که فرمود: «مرا بخوانید تا اجابت کنم خواسته هاى شما را» آگاه باشید که خداوند در ماه مبارک رمضان براى هر شیطان سرکشى هفت فرشته را مأمور کرده تا به سراغ شما نیایند، این نگهبانان تا پایان ماه رمضان با شیاطین هستند. آگاه باشید درهاى رحمت پروردگار از شب اوّل ماه رمضان تا شب آخر آن باز است. آگاه باشید که دعا دراین ماه مقبول است» سپس حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) آستین همّت را بالا مى زد و دامن به کمر مى بست و از خانه خارج مى شد و دهه آخر این ماه را معتکف مى گشت، و در تمام شبهاى دهگانه شب زنده دارى نموده، و هر شب بین نماز مغرب و عشا غسل مى کرد».(4)
این ریزه کاریها براى آن بود که اعتکاف در ماه مبارک رمضان مخصوصاً دهه آخر آن در ذهن مسلمانان باقى بماند، و بدان اهتمام ورزند.
در روایت دیگرى که امام صادق(علیه السلام) از پدر بزرگوارشان و او از پدرانش، از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده مى خوانیم:
«اعتکاف شهر رمضان یعدل حجتین و عمرتین; اعتکاف
یک ماه رمضان معادل دو حج و دو عمره است».(5)
امام سجاد(علیه السلام) به نقل از پیامبر اعظم(صلى الله علیه وآله) فرمودند:
«هر کس ده روز آخر ماه رمضان را معتکف شود، گویا حج و عمره اى بجا آورده است».(6)
و در حدیث دیگرى که امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل کرده مى خوانیم:
«اِعْتِکافُ الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ یَعْدِلُ حَجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ; اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان معادل دو حج و دو عمره است».(7)
تذکّر: اینکه گاه براى یک عمل در برخى روایات ثواب و فضیلتهاى متفاوتى ذکر شده، بخاطر این است که میزان اخلاص و آگاهى انجام دهندگان آن متفاوت است. شخصى که از اخلاص بالاتر و آگاهى و معرفت بیشترى برخوردار است، ارزش و ثواب عبادت او نیز افزونتر خواهد بود.
4ـ امام رضا(علیه السلام) نیز براى اعتکاف در ماه رمضان اهمیّت ویژه اى قائل است. توجّه فرمایید:
«عُمْرَةٌ فى شَهْرِ رَمَضانَ تَعْدِلُ حِجَّةً، وَ اعْتِکافُ لَیْلَة فى شَهْرِ رَمَضانَ یَعْدِلُ حِجَّةً، وَ اعْتِکافُ لَیْلَة فى مَسْجِدِ رَسُولِ اللهِ(صلى الله علیه وآله) وَ عِنْدَ قَبْرِهِ یَعْدِلُ حِجَّةً وَ عُمْرَةً، وَ مَنْ زارَ الْحسَیْنَ(علیه السلام) یَعْتَکِفُ عِنْدَهُ الْعَشْرَ الاَْواخِرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ فَکَاَنَّمَا اعْتَکَفَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِىِّ(صلى الله علیه وآله) وَ مَنِ اعْتَکَفَ عِنْدَ قَبْرِ رَسُولِ اللهِ(صلى الله علیه وآله) کانَ ذلِکَ اَفْضَلُ لَهُ مِنْ حَجَّة وَ عُمْرَة بَعْدَ حَجَّةِ الاِْسْلامِ; عمره مفرده اى که در ماه رمضان انجام شود، معادل یک حجّ است. و هر شب اعتکاف در ماه رمضان معادل یک حج است. و هر شب اعتکاف در مسجد النبى(صلى الله علیه وآله) و در نزد قبر حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) معادل یک حج و عمره است. و هر کس موفّق به زیارت قبر مطهّر امام حسین(علیه السلام) شود، و در دهه آخر ماه مبارک رمضان در جوار قبر آن حضرت معتکف گردد، گویا در جوار قبر پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) معتکف شده است (و ثواب آن معادل یک حج و عمره است) و کسى که در کنار قبر پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) اعتکاف کند، این کار ارزشمندتر از حج و عمره اى است که بعد از حج واجب انجام مى شود».(8)
5ـ اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان آنقدر مهم است که حضرت على(علیه السلام) زمان دیگرى را براى این عبادت ارزشمند سزاوار نمى داند.
«لاَ اعْتِکافَ اِلاّ فِى الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ».(9)
مانند این روایت از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است.(10)
شبیه این روایت در منابع اهل سنّت نیز نقل شده است. مرحوم علاّمه در کتاب خود، تذکرة الفقهاء، جلد 1، صفحه 284 به نقل از اهل سنّت چنین روایت مى کند: «ان النبى(صلى الله علیه وآله) قال: «من اراد ان یعتکف فلیعتکف فى العشر الاواخر; هر کس دوست دارد معتکف شود در دهه آخر ماه مبارک رمضان اعتکاف کند».
6ـ اعتکاف در ماه مبارک رمضان به گونه اى شهرت داشته که راویان حدیث نیز فقط از آن سؤال نموده، و براى اعتکاف آن زمان را انتخاب مى کردند. به دو روایت زیر توجّه فرمایید:
الف) ابوالصباح کنانى مى گوید: از امام صادق(علیه السلام) در مورد اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان سؤال شد. (حضرت که گویا این مطلب را به خاطر روشن بودن آن بى نیاز از جواب مى دانست، در مورد مکان اعتکاف که محلّ بحث و گفتگو بود، فرمود:) حضرت على(علیه السلام) همواره
مى فرمود: اعتکاف تنها در مسجد الحرام و مسجدالنبى و مساجد جامع جایز است.
«سئل عن الاعتکاف فی رمضان فی العشر الاواخر؟ قال: ان علیاً(علیه السلام)کان یقول: لا ارى الاعتکاف الا فى المسجد الحرام او فی مسجد الرسول او فی مسجد جامع».(11)
ب) داود بن سرحان مى گوید: توفیق حضور در مدینه در ماه مبارک رمضان را داشتم. خدمت امام صادق(علیه السلام) رسیدم، پرسیدم: مى خواهم معتکف شوم. چه بگویم؟ و چه امورى را بر خود واجب گردانم؟ امام(علیه السلام) فرمودند: از مسجد جز در موارد ضرورت و نیاز خارج نشو، و اگر ضرورتى اقتضا کرد که از مسجد خارج شوى در زیر سایه منشین تا زمانى که به مسجدِ محلِّ اعتکاف بازگردى.(12)
نتیجه اینکه طبق روایات مذکور و سیره پیامبر اعظم(صلى الله علیه وآله) ماه مبارک رمضان، مخصوصاً دهه آخر آن مناسبترین زمان براى اعتکاف است.
بر همین اساس فقهاى اسلام، اعمّ از شیعه و اهل سنّت نیز اعتکاف در زمان مذکور را سفارش کرده اند. در بررسى شصت کتاب فقهى(13) از
شیعه و اهل سنّت که در دسترس بود، هیچ اشاره اى به اعتکاف در خصوص ماه رجب یافت نشد، بلکه تمام کسانى که متعرّض این بحث شده بودند، بهترین زمان اعتکاف را دهه آخر ماه مبارک رمضان بیان کرده اند.
به دو نمونه از کلمات فقهاى اسلام، که یکى از شیعه و دیگرى از اهل سنّت است، توجّه بفرمایید:
مرحوم شیخ طوسى(رحمه الله) در کتاب ارزشمند مبسوط مى فرماید:
«والاعتکاف یجوز فى جمیع ایام السنة، و ان کان فى بعضها افضل منه فى بعض. و لا یجوز الاعتکاف فى الایام التى لایصح صومها کالعیدین لان من شرطه الصوم و فى العشر الاواخر من شهر رمضان افضل منه من غیره لدخول لیلة القدر فیها; اعتکاف در تمام روزهاى سال، به استثناى روزهایى که روزه گرفتن در آن حرام است (مثل عید فطر وقربان) جایز است، ولى دهه آخر ماه مبارک رمضان نسبت به دیگر ایّام افضل است، زیرا شب قدر در آن ایّام است».(14)
ابراهیم بن محمد الشیرازى نویسنده کتاب المهذب، از فقهاى اهل سنّت در این زمینه مى گوید:
«و یجوز الاعتکاف فى جمیع الازمان و الافضل ان یعتکف فى العشر الاواخر من شهر رمضان لحدیث ابى ابن کعب و عائشه; اعتکاف در هر زمانى جایز است، ولى بهترین زمان آن دهه آخر ماه مبارک رمضان است. بخاطر آنچه را که ابى ابن کعب و عائشه(15) از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند».(16)
نتیجه اینکه اعتکاف در هر زمانى که روزه گرفتن جایز باشد مشروع است، ولى بى شک بهترین زمان براى این عبادت ارزشمند دهه پایانى ماه مبارک رمضان است. و علّت آن، طبق آنچه از کلمات فقها استفاده مى شود، سه چیز است:
1ـ شب قدر در دهه پایانى ماه مبارک رمضان است.
2ـ پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) اعتکاف در این دهه را سفارش کرده است.
3ـ خود حضرت عملا در این ایّام معتکف شده است.
بنابراین، براى درک شب قدر، و عمل به سفارش پیامبر(صلى الله علیه وآله)، و تأسى به سیره آن حضرت، انتخاب دهه آخر ماه مبارک رمضان براى اعتکاف بهترین انتخاب است.
چرا «ایّام البیض»(17) ماه رجب؟
سؤال: چرا در عصر و زمان ما، نسبت به اعتکاف در ماه مبارک رمضان، مخصوصاً دهه آخر آن توجّه زیادى نمى شود، و اعتکاف در روزهاى سیزدهم وچهاردهم و پانزدهم ماه رجب رایج گشته است؟
به تعبیر دیگر، با توجّه به تأکید فراوان روایات معصومین(علیهم السلام) و سیره مستمره پیامبر عظیم الشأن، و فتاواى فقهاى اسلام در مورد اعتکاف در ماه مبارک رمضان به ویژه دهه پایانى آن، فلسفه اعتکاف در روزهاى سه گانه ماه رجب چیست؟
جواب: براى اعتکاف در خصوص ماه رجب روایتى نیافتیم، و
روایات موجود تنها نسبت به ماه رمضان، و در برخى از احادیث اهل سنّت نسبت به ماه شوال تأکید دارد. امّا در مورد ماههاى دهگانه دیگر روایت خاصّى وجود ندارد.
و شاید علّت اعتکاف در خصوص ایّام البیض ماه رجب سفارش فراوان روزه داشتن در این ایّام، و فضیلت زیاد دعا و برآوردن شدن حاجات در این روزها و مانند آن باشد. و گرنه همانگونه که گذشت، به روایت خاصّى در مورد اعتکاف در غیر ماه مبارک رمضان و شوال دست نیافتیم.
1. تفسیر القاسمى، ج 3، ص 462 .
2. ظاهراً اعتکاف در بدو ورود پیامبر(صلى الله علیه وآله) به مدینه تشریع شد، بلکه از بعضى روایات استفاده مى شود که این عبادت در مکّه تشریع شده بود، زیرا مى دانیم جنگ بدر در سال دوم هجرت رخ داد و پیامبر(صلى الله علیه وآله) به خاطر حضور در جنگ موفق به اعتکاف نشد و در سال بعد یعنى رمضان سال سوم هجرت بیست روز معتکف شد که ده روز آن قضاى سال قبل و ده روز دیگر براى همان سال بود و در حدیثى که ذیلا از کتاب الغارات نقل مى شود آمده است که حضرت دو سال قبل از جنگ بدر معتکف مى شده است. توجّه کنید: «عن امیرالمؤمنین(علیه السلام) قال: ان رسول الله(صلى الله علیه وآله) اعتکف عاماً فى العشر الاول من شهر رمضان، واعتکف فى العام المقبل فى العشر الاوسط، فلما کان العام الثالث رجع من بدر فقضى اعتکافه... فلم یزل یعتکف فى العشر الاواخر حتى توفاه الله تعالى». نتیجه اینکه پیامبر اعظم(صلى الله علیه وآله) در طول دوران اقامت در مدینه هر سال، ده روز از ماه مبارک رمضان را معتکف مى شد.
3. البتّه در برخى روایات اهل سنّت اعتکاف آن حضرت در دهه اول ماه شوّال نیز نقل شده است. مانند روایتى که بیهقى در کتاب السنن الکبرى، جلد 4، صفحه 318 به نقل از عائشه آوده است: «ان النبى(صلى الله علیه وآله) اعتکف فى العشر الاول من شوال.
و روایات دیگرى که در صفحات 3 و 322 همان کتاب نقل شده است که برخى معتقدند قضاى اعتکافى بوده که در ماه رمضان موفق بر انجام آن نشده است (تفسیر القاسمى، ج 3، ص 463) امّا در منابع خاصّه تنها اعتکاف در ماه رمضان از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده است. حتّى در سال وقوع جنگ بدر که موفق بر اعتکاف در ماه رمضان نشد، قضاى آن را در ماه رمضان سال بعد بجا آورد، که به روایات آن در فصل «اعتکاف در احادیث معصومین» اشاره شد.
4. مستدرک الوسائل، ج 7، ص 560 و 559 .
5. مستدرک الوسائل، ج 7، ص 560 - 559 .
6. منهج الصادقین، ج 1، ص 428 .
7. مستدرک الوسائل، ج 7، ص 559 .
8. اقبال الاعمال، ج 1، ص 359 .
9. الاستبصار، ج 2، ص 127 .
10. وسائل الشیعه، ج 7، ص 398 .
11 و 12 . وسائل الشیعه، ج 7، ص 401 و 408 .
13 . کتابهاى مذکور عبارتند از: 24 کتابى که در جلد سوّم سلسلة الینابیع الفقهیه گردآورى شده، به اضافه 13 کتابى که در جلد 29 همان کتاب آمده، به علاوه کتاب جامع المقاصد، و شرح لمعه، و جامع المدارک که جمعاً چهل کتاب مى شود که از فقهاى شیعه است. و 20 کتاب گردآورى شده در جلد اوّل «الفقه المقارن» که همگى از فقهاى اهل سنّت است.
14. به نقل از سلسلة الینابیع الفقهیه، ج 29، ص 100. مرحوم شیخ در کتاب نهایه (به نقل از سلسلة الینابیع الفقهیه، ج 6، ص 146) و صاحب مهذب (به نقل از همان کتاب، ص 189) و نویسنده الجامع للشرایع (به نقل از همان کتاب، ص 363) و علاّمه در قواعد الاحکام (به نقل از همان کتاب، ص 377) و محقّق کرکى در جامع المقاصد، ج 3، ص، 94 و علاّمه مجلسى در بحارالانوار، ج 95، و شهید ثانى در شرح لمعه، ج 2، ص 149، نیز به این مطلب اشاره کرده اند.
15. منظور روایتى است که نویسنده مهذب در همان کتاب، ص 338 بدان استدلال کرده است. متن روایت به شرح زیر است: «الاعتکاف سنة حسنة لما روى ابى بن کعب و عائشة: «ان رسول الله کان یعتکف العشر الاواخر من شهر رمضان و فى حدیث عائشة: «فلم یزل یعتکف حتى مات».
16. به نقل از الفقه المقارن، ج 1، ص 341. نویسنده کتاب الکافى فى فقه اهل المدینه (به نقل از الفقه المقارن، ج 1، ص 208) و بدایة المجتهد (به نقل از همان کتاب، ص 242) و المنهاج (به نقل از همان کتاب، ص 363) نیز به مطلب مذکور اشاره کرده اند.
17. عرب به روزهاى سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمرى ایّام البیض (روزهاى سفید و روشن) مى گوید; زیرا شبهاى این سه روز، مهتابى و روشن است.
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Lotus
Mitra
Nazanin
Titr
Tahoma