- اهمیت ذکر پروردگار در قرآن و احادیث اسلامى
- آثار و برکات ذکر
- اقسام ذکر
- حقیقت ذکر و راه وصول به آن
- آیا دوام ذکر ممکن است؟
- بخشى از اذکار مهم!
- آیا اذکار، اعداد خاصى دارد؟
- آیا اذکارى که سالک از آن استفاده مىکند باید منصوص باشد؟
- آیا اسماء الله توقیفى است؟
اهمیت ذکر پروردگار در قرآن و احادیث اسلامى
قرآن مجید اهمیت زیادى به ذکر داده است. در یک جا مىفرماید: ذکر خدا مایه آرامش دل هاست: «الَّذینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب»(1)؛ (آنها [هدایت یافتگان] کسانى هستند که ایمان آوردهاند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن [و آرام] است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مى یابد!).
و در جاى دیگر که سخن از نور پروردگار است مى فرماید: (این چراغ پر فروغ الهى در خانههایى است که خداوند اذن فرموده دیوار هاى آن را بالا برند ([تا از دستبرد شیاطین و هوس بازان در امان باشد]؛ خانههایى که نام خدا در آنها برده مىشود، و صبح و شام در آنها تسبیح او مى گویند، مردانى که نه تجارت و نه معاملهاى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات غافل نمىکند؛ آنها از روزى مى ترسند که در آن، دل ها و چشم ها زیر ورو مى شود)؛ «فى بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَالاْصالِ * رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَة وَلابَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَاِقامِ الصَّلاةِ وَایتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَالاَْبْصارُ».(2)
بنابراین، آن چراغ پرفروغ الهى در خانه کسانى مىدرخشد که امور مادى دنیا آنها را از ذکر خدا هرگز غافل نمىسازد.
و در جایى دیگر روح نماز را ذکرالله مى شمرد، مى فرماید: «َقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرى»(3)؛ (نماز را براى یاد من بهپا دار!).
و در جاى دیگر در مذمت شراب و قمار مى فرماید: (شیطان مى خواهد به وسیله آن در میان شما کینه و عداوت ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد)؛ «اِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاة».(4)
و در آیه دیگر «اولوا الالباب» و صاحبان مغز هاى توانا را کسانى مى شمرد که در همه حال به یاد خدا هستند؛ «لاَیاتٍ لاِولِى الاْلبابِ * الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَق ُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ».(5)
و در جایى دیگر کسانى را که از ذکر خدا روىگردان شوند تهدید به زندگى تنگ و سخت، و نابینایى روز قیامت کرده است؛ «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى».(6)
و در جایى دیگر به مجاهدان اسلام دستور استقامت در مقابل دشمن، و ذکر فراوان پروردگار که سبب این استقامت است مىدهد، مىفرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِذا لَقیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».(7)
و بالاخره هرکس مىخواهد خدا به یاد او باشد یعنى او را از الطافش بى نصیب نگذارد باید به یاد حق باشد؛ «فَاذْکُرُونى أَذْکُرْکُمْ)».(8)
آثار ذکر در روایات اسلامى
در احادیثى که از معصومین: به ما رسیده درباره ذکر بحث هاى بسیار گسترده و آثار مهمى دیده مىشود، از جمله در حدیثى مى خوانیم که پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) به ابوذر فرمود: «ارْبَعٌ لا یُصِیبُهُنَّ الّا مُؤْمِنٌ... وَذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى کُلِّ حَال»(9)؛ (چهار چیز است که فقط نصیب افراد با ایمان مى شود، ازجمله یاد خداوند متعال در هر حال).
در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم که فرمود: «اِنَّ رَبِّى أَمَرَنِى أَنْ یَکُونَ نُطْقِى ذِکْراً وَصَمْتِى فِکْراً وَنَظَرِى عِبْرَةً»(10)؛ (پروردگار من مرا مأمور ساخته است که سخنم ذکر خدا باشد و سکوتم فکر و اندیشه و نگاهم عبرتآموز).
امیرمؤمنان(علیه السلام) نیز مى فرماید: «ذِکْرُ اللَّهِ سَجِیَّةُ کُلِ مُحْسِنٍ وَشِیمَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ»(11)؛ (یاد خدا سجیه هر نیکوکار وروش هر فرد باایمان است).
در یکى از دعاهاى امام سجاد(علیه السلام) مى خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلْنَا مِنَ الَّذِینَ اشْتَغَلُوا بِالذِّکْرِ عَنِ الشَّهَوَاتِ»(12)؛ (خداوندا! بر محمد و آل محمد درود بفرست و ما را با یاد خودت از شهوات بازدار).
و در آغاز دعاى یازدهم صحیفه سجادیه مى خوانیم: «یَا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاکِرِین»(13)؛ (اى کسى که یاد او مایه شرف یادکنندگان است). در اصول کافى آمده است که امام صادق(علیه السلام) مى فرمود: «مَا مِنْ شَىْءٍ اِلاَّ وَلَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْهِ اِلاَّ الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْه»(14)؛ (هر چیزى حدى دارد که وقتى به آن رسد پایان مى پذیرد، جز ذکر خدا که حدى که با آن پایان گیرد، ندارد).
در حدیث دیگرى از رسول خدا(صل الله علیه و آله) تعبیر بسیار پرمعنایى دیده مى شود، مى فرماید: «مَنْ أُعْطِىَ لِسَاناً ذَاکِراً فَقَدْ أُعْطِىَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الآخِرَةِ»(15)؛ (آنکس که خدا زبانى به او داده که به ذکر پروردگار مشغول است خیر دنیا و آخرت به او داده شده است).
و در روایتى از امام صادق(علیه السلام) ، ذکر الله در خلوات یکى از نشانه هاى شیعه شمرده شده است: «شِیعَتُنَا الَّذِینَ اِذَا خَلَوْا ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً»(16)؛ (شیعیان ما کسانى هستند که هنگامى که خلوت مىکنند خدا را بسیار یاد مىکنند).
این بحث را با حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) پایان مى دهیم هرچند احادیث در این زمینه بسیار فراوان و گسترده است: «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِى جَنَّتِهِ»(17)؛ (کسى که بسیار ذکر خداوند متعال گوید خداوند او را در سایبان بهشتش قرار مىدهد).
برکات ذکر الله على کل حال
ذکرالله اثرات عجیبى در پرورش روح و جان انسان و نجات او از چنگال هواى نفس و وسوسه هاى شیطان دارد و مایه آرامش قلب و روح انسان است همان گونه که در قرآن مجید آمده است: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(18)؛ (آگاه باشید! اطمینان و آرامش دل ها تنها با یاد خداست).
روایات معصومین: در این زمینه بسیار گسترده و پر معنا و پر محتواست:
ازجمله رسول خدا(صل الله علیه و اله) مى فرماید: «بِذِکْرِ اللَّهِ تَحْیَا الْقُلُوبُ وَبِنِسْیَانِهِ مَوْتُهَا»(19)؛ (با یاد خدا دل و جان زنده مى شود و با فراموشى آن مرگ آن فرا مى رسد).
در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مىخوانیم: «الذِّکْرُ نُورُ الْعُقُولِ وَحَیَاةُ النُّفُوسِ وَجَلاَءُ الصُّدُور»(20)؛ (ذکر خدا مایه نورانیت عقل وحیات نفس و جلاء قلب [از انواع زنگار ها] مى شود).
در روایات اسلامى آثار بسیار گستردهاى براى ذکر و یاد خدا آمده است، از جمله:
ذکر باعث حیات قلوب است.
در حدیثى از امام امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «فِى الذِّکْرِ حیاةُ الْقُلُوبِ»(21)؛ (در ذکر، حیات دل هاست).
و در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً خَالِصاً تَحْیَوْا بِهِ أَفْضَلَ الْحَیَاةِ وَتَسْلُکُوا بِهِ طَرِیقَ النَّجَاةِ»(22)؛ (ذکر خداوند را با خلوص انجام دهید که بهترین حیات و زندگى را پیدا مى کنید و راه هاى نجات را مى پیمایید).
ذکر خداوند باعث نورانیت دل و شستشوى آن از زنگار نسیان و گناه مى شود.
در حدیثى از امیرمؤمنان(علیه السلام) آمده است: «مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَحْیَا اللَّهُ قَلْبَهُ وَ نَوَّرَ عَقْلَهُ وَ لُبَّهُ»(23)؛ (کسى که یاد خداوند سبحان کند خداوند قلبش را زنده و عقل و فکرش را نورانى مى کند).
ذکر خداوند غذاى روح و جان آدمى است.
از همان حضرت مىخوانیم: «مُداوِمَةُ الذِّکْرِ قُوتُ الاَرواحِ»(24)؛ (دوام ذکر خداوند غذاى روح انسان هاست).
یاد خدا سبب اصلاح اعمال انسان در نهان و آشکار مى شود.
حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: «مَنْ عَمَرَ قَلْبَهُ بِدَوَامِ الذِّکْرِ حَسُنَتْ أَفْعَالُهُ فِى السِّرِّ وَ الْجَهْرِ»(25)؛ (کسى که قلب خود را با دوام ذکر الهى آباد کند اعمال او در نهان و آشکار نیکو مىشود).
ذکر خداوند شیطان را از انسان مى راند و دور مى سازد.
امیرمؤمنان(علیه السلام) مىفرماید: «ذِکْرُ اللَّهِ مَطْرَدَةُ الشَّیْطَانِ»(26)؛ (ذکر خداوند شیطان را طرد مىکند). و در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «ذِکْرُ اللَّهِ رَأْسُ مَالِ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَرِبْحُهُ السَّلاَمَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ»(27)؛ (ذکر خداوند سرمایه هر فرد با ایمان و سود آن، سالم ماندن از وسوسههاى شیطان است».
ذکر خداوند بیمارى هاى قلب و روح را درمان مى کند
همان گونه که در دعاى کمیل آمده است: «یَا مَنِ اسْمُهُ دَوَاءٌ وَذِکْرُهُ شِفَاء»(28)؛ (اى کسى که نام او دوا و یاد او شفاست).
ذکر خداوند انسان را محبوب پروردگار مى کند.
رسول خدا(صل الله علیه و آله) مى فرماید: «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ أَحَبَّهُ اللَّهُ».(29)
ذکر خداوند انسان را بهشتى مى کند.
در حدیثى که در کتاب شریف کافى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده، مىخوانیم: «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِى جَنَّتِهِ»(30)؛ کسى که بسیار ذکر خداوند متعال گوید خداوند او را در بهشتش در سایه [لطف] خویش قرار مى دهد).
ذکر خداوند بلاها را از انسان دور مىکند.
امام صادق(علیه السلام) مىفرماید: «اِنَّ الصَّوَاعِقَ لا تُصِیبُ ذَاکِراً»(31)؛ (صاعقه ها به کسانى که ذکر خدا گویند اصابت نمى کند).
مشغول شدن به ذکر خدا انسان را مشمول عطایاى الهى مى کند.
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «ان الله عزوجل یقول: مَنْ شُغِلَ بِذِکْرِى عَنْ مَسْأَلَتِى أَعْطَیْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِى مَنْ سَأَلَنِى»(32)؛ (کسى که مشغول ذکر من شود و مجال تقاضاى از من پیدا نکند من برترین چیزى را که به درخواست کنندگان مى دهم به او خواهم داد).
از مجموع این روایات و روایات فراوان دیگرى که در همین زمینه سخن مى گوید مى توان استفاده کرد که ذکر خدا برکات و آثارى دارد که در وصف نمى گنجد و خوشا به سعادت کسانى که بتوانند پیوسته به یاد خدا باشند و از این برکات و آثار فوق العاده بهره مند شوند.
شاعر مى گوید: مشو در خاکدان عالم از یاد خدا غافل * * * که نور ذکر، گوهر مىکند هر مهره گِل را
اقسام ذکر
ذکر خداوند بر سه گونه است: ذکر لسانى، ذکر قلبى و ذکر عملى.
ذکر لسانى آن است که نام خداوند و اوصاف جمال وجلال او را بر زبان جارى کند وآن را در نماز و غیر نماز تکرار نماید بىآنکه توجه چندانى به مفاهیم و معانى آن داشته باشد که گاهى به آن لقلقه زبان گفته مىشود. گرچه اینگونه ذکر نیز بىفایده نیست و حتى ممکن است سرچشمه ذکر قلبى گردد ولى به هر حال ارزش ناچیزى دارد.
ذکر قلبى که گاه به آن ذکر معنوى نیز اطلاق مىشود آن است که وقتى ذکر زبانى مىگوید، مفاهیم و معانى عمیق آن را در قلب خود مورد توجه قرار دهد و با آن، روح وجان خود را صفا بخشد.
گاه ذکر قلبى به توجهات باطنى بدون الفاظ گفته مىشود به این معنا که انسان در حال سکوت در قلب خود به خدا توجه کرده و صفات جمال و جلال او را تکرار مىکند. مردم او را ساکت و خاموش مى پندارند در حالى که در درون جانش غوغایى از ذکر خدا و توجه به پروردگار و نیایش والایى است. این دسته از اولیاءالله گاه حتى در حال خواب نیز در درون دل ذکر خدا مىگویند و خدا را ناظر و حاضر مى دانند.
اما ذکر عملى آن است که وقتى اسباب گناه و معاصى نزد او فراهم مىگردد به یاد خدا بیفتد و آنها را ترک گوید آن گونه که قرآن مجید درباره یوسف(علیه السلام) مىفرماید: «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ اِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ»(33)؛ (آن زن قصد او کرد؛ و او نیز ـ اگر برهان پروردگار را نمى دید ـ قصد وى مى نمود! اینچنین کردیم تا بدى و فحشا را از او دور سازیم؛ چراکه او از بندگان مخلص ما بود!). این برهان رب حالتى بود که با ذکر خدا همراه بود.
در روایات متعددى از پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) و سایر معصومین: نیز به این نوع ذکر اشاره شده است؛ از جمله در وصیتى که پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) به على(علیه السلام) فرمود چنین گفت: «یَا عَلِىُّ ثَلاث لا تُطِیقُهَا هَذِهِ الاُْمَّةُ الْمُوَاسَاةُ لِلاَْخِ فِى مَالِهِ وَاِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ وَلَیْسَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَلا اِلَهَ اِلاَّ اللَّهُ وَاللَّهُ أَکْبَرُ وَلَکِنْ اِذَا وَرَدَ عَلَى مَا یَحْرُمُ عَلَیْهِ خَافَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ عِنْدَهُ وَتَرَکَهُ»(34)؛ (اى على! سه چیز است که این امت [بهآسانى] توان انجام آن را ندارند: مواسات و کمک به برادر دینى در اموال، و رعایت انصاف (در حقوق الناس) و ذکر خداوند در هر حال. اما این ذکر به معناى سبحانالله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر نیست بلکه این است که وقتى مقدمات حرامى نزد او فراهم مى شود از خداوند متعال بترسد وآن را ترک گوید). همین معنا در روایتى از امام صادق(علیه السلام) ودر روایت دیگرى از امام باقر(علیه السلام) نیز نقل شده است.(35)
در روایت امام باقر(علیه السلام) چنین آمده است: «ثَلاث مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ اِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَمُوَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهوَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ وَهُوَ أَنْ یَذْکُرَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ عِنْدَ الْمَعْصِیَةِ یَهُمُّ بِهَا فَیَحُولُ ذِکْرُ اللَّهِ بَیْنَهُ وَبَیْنَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةِ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ اِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا اِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَاِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»(36)؛ (سه چیز است که از سختترین اعمال بندگان مىباشد: انصاف دادن (در برابر حقوق مردم)، مواسات با برادر دینى و ذکر خداوند در هر حال. و حقیقت ذکر آن است که وقتى قصد معصیتى کند [بلافاصله] به یاد خداوند متعال بیفتد و ذکر خداوند میان او و آن معصیت حائل شود و این همان چیزى است که خداوند در قرآن مجید فرمود: پرهیزکاران هنگامى که گرفتار وسوسههاى شیطان شوند، به یاد [خدا و پاداش و کیفر او] مىافتند؛ و [در پرتو یاد او، راه حق را مىبینند و] ناگهان بینا مى گردند).
تعبیر به «طائف؛ شیطان طوافکننده» اشاره لطیفى به این حقیقت است که شیطان تمام روح و فکر انسان را دور مىزند تا جایى براى نفوذ پیدا کند اما هنگامى که انسان به یاد خدا مىافتد، شیطان فرار مىکند و او را از وسوسه خود راحت مى سازد.
بنابراین آنچه بیشتر مورد توجه است ذکر عملى است؛ البته اذکار لفظى و قلبى مىتواند زمینه ساز ذکر عملى باشد.
اذکار عام و خاص
گاه تقسیم دیگرى براى ذکر گفته مىشود و آن ذکر عام و ذکر خاص است.
منظور از ذکر خاص اذکار معینى است که معصومین: به مناسبت هاى مختلف بیان فرموده اند که باید طبق روایات وارده آنها را انجام داد و بسیارى از دعاها که براى مواقع معینى وارد شده در همین عرصه دیده مى شود.
به عنوان مثال، دعاهاى مختلفى براى رفع همّ و غم، شفاى بیمار، اداى دین، امنیت از شر دشمنان و حوادث دردناک و براى نجات از زندان و وسعت رزق و نزول باران و دعا براى شب زفاف و امثال آن.(37)
این دعاها که توأم با ذکر خداست در واقع اذکار خاص محسوب مىشود که از معصومین: به ما رسیده است.
و اما ذکر عام، هرگونه یاد خدا و اوصاف جمال و جمال اوست که در هر مناسبت و در هر شرایطى مى توان آن را گفت و یا انجام داد و از آثار و برکات آن بهره مند شد و مى دانیم ازجمله امورى که در هر جاى نماز، جایز بلکه مطلوب است ذکر خداست؛ خواه در حال قنوت باشد یا رکوع یا سجود یا تشهد. و اصولاً روح نماز همان ذکرالله است همان گونه که در آیه شریفه آمده که خداوند خطاب به حضرت موسى(علیه السلام) مىفرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرى»(38)؛ (و نماز را براى یاد من به پا دار!).
اذکارى مانند «سبحانالله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» و «لا حول و لا قوة الا بالله» و «یا الله» اذکار عام است که در همه حال و براى حل هر مشکل انسان مىتواند از آن استفاده کند و به ویژه سالکان طریق الى الله در پرتو آن مى توانند به مقامات بالاى معنوى برسند.
در اینجا لازم است به این نکته اشاره شود که جمعى از عارفان به تبعیت از بعضى از متصوفه معتقدند که اذکار خاص را باید از پیر و مرشد و استاد گرفت. او در واقع طبیبى است که تشخیص مى دهد کدام ذکر براى کدام سالک مناسب است و چه بسا غیر آن ذکر براى او خطرناک باشد.
ولى این سخن هیچ دلیل عقلى و شرعى ندارد. ما باید اذکار را از قرآن مجید و سنت معصومین: بگیریم و در هیچ حدیثى نیامده است که فلان ذکر براى فلان دسته از افراد زیانآور و یا خطرناک است. ذکر خدا به هر صورت براى همه خوب است.
قرآن مجید در این باره مى گوید: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیا ما تَدْعُوا فَلَهُ الاَْسْماءُ الْحُسْنى»(39)؛ (بگو: اللّه را بخوانید یا رحمان را، هرکدام را بخوانید [ذات پاکش یکى است؛ و] براى او بهترین نام هاست!).
از این آیه بهخوبى استفاده مىشود که مىتوانیم خدا را با هریک از اسماء حسنایش که مجموعه گستردهاى از اوصاف وصفات جمال وجلالش مىباشد بخوانیم وهیچ محدودیت وممنوعیتى در این راه نیست بلکه هرچه بیشتر وبهتر او را بخوانیم بهجاست.
به نظر مى رسد صوفیه که این سفره را گستردهاند براى این است که در تمام مراحل، ارتباط مریدان را با خود حفظ کنند و نباید عارفان اسلامى تحت تأثیر چنین افکارى قرار گیرند و اگر اصرارى بر این باشد که در این راه استادى لازم است باید گفت که استاد همان کتاب الله و سنت معصومین: است و آن ها راه را به طور یکسان به روى همه گشودهاند.
ذکر خفى و جلى
در بعضى از آیات وروایات اسلامى سخن از ذکر خفى (در مقابل ذکر جلى) آمده است.
منظور از ذکر خفى آن است که انسان خدا را در دل و در تنهایى و خلوت یاد کند.
و منظور از ذکر جلى آن است که آن را بر زبان و آشکارا جارى سازد.
قرآن مجید مى فرماید: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فى نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً و َدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ و َالاْصالِ و َلا تَکُنْ مِنَ الْغافِلین»(40)؛ (پروردگارت را در دل خود، از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن؛ و از غافلان مباش!).
مرحوم طبرسى در مجمع البیان در تفسیر این آیه مى گوید: منظور این است که صداى خود را کمى بلند کنید و زیاد آشکار نسازید تا به صورت معتدل باشد همانگونه که در جاى دیگر فرموده است: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَلا تُخافِتْ بِها و َابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبیلاً»؛ (و نمازت را زیاد بلند، یا زیاد آهسته نخوان؛ و در میان آن دو، راهى [معتدل] انتخاب کن!).
از این تعبیر استفاده مى شود که ذکر خفى را اشاره به نماز دانستهاند. همان گونه که در تفسیر دیگرى از ابن عباس آمده است: منظور از ذکر خفى این است که امام صداى خود را به آن اندازه بلند کند که اشخاصى که پشت سر او هستند صداى او را بشنوند.
و در آیه 55 سوره اعراف نیز آمده است: «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ»؛ (پروردگار خود را [آشکارا] از روى تضرّع، و در پنهانى، بخوانید! [و از تجاوز، دست بردارید که] او متجاوزان را دوست نمىدارد!).
از قرینه مقابله در میان تضرع و خفیه استفاده مى شود که گاه ذکر و دعا آشکار است و گاه پنهان؛ به تفاوت حالاتى که به انسان دست مى دهد.
در داستان زکریا(علیه السلام) نیز در آیه دوم و سوم سوره مریم مىخوانیم: «ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیَّا اِذْ نادى رَبَّهُ نِداءً خَفِیا»؛ ([این] یادى است از رحمت پروردگار تو نسبت به بندهاش زکریا در آن هنگام که پروردگارش را در خلوتگاه [عبادت] پنهان خواند).
این آیه نیز اشارهاى به برترى ذکر خفى کرده است.
به هر حال از آیه فوق و روایات متعدد که از معصومین: به ما رسیده برمىآید که ذکر خفى (ذکرى که در درون قلب و جان آدمى باشد) بر ذکر جلى برترى دارد.
در حدیثى از پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) مىخوانیم: «خَیْرُ الْعِبَادَةِ أَخْفَاهَا وَخَیْرُ الذِّکْرِ الْخَفِى»(41)؛ (بهترین عبادت عبادتى است که پنهانتر باشد و بهترین ذکر، ذکر خفى است).
و در حدیث دیگرى از همان بزرگوار مىخوانیم: «یُفَضَّلُ الذَّکَرُ الخفى الذى لاتسمعه الْحَفَظَةُ عَلَى الذى تَسْمَعُهُ سَبْعِینَ ضِعْفاً»(42)؛ (آن ذکر خفى که فرشتگان حافظ اعمال آن را نمى شنوند بر ذکرى که آنها مى شنوند هفتاد بار افضل است).
از این حدیث استفاده مىشود که ذکر خفى آن است که اصلاً چیزى بر زبان جارى نشود زیرا آنچه بر زبان جارى شود حافظان اعمال انسان آن را مى شنوند. بنابراین، ذکر خفى در این جا به معناى یاد خدا در درون قلب است.
دلیل برترى آن نیز ظاهر است زیرا از هرگونه ریا و غفلت دور است.
به همین دلیل در حدیثى ذکر خفى، ذکر خالص شمرده شده است:
در اعلام الدین دیلمى آمده است که پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) به ابوذر فرمود: «یَا أَبَا ذَر اذْکُرِ اللَّهَ ذِکْراً خَالِصاً قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا الْخَالِصُ قَالَ الذِّکْرُ الْخَفِىُّ»(43)؛ (ى اباذر! خدا را خالصانه یاد کن. ابوذر عرض مى کند: ذکر خالص چیست؟ پیغمبر(صل الله علیه و آله) مى فرماید: ذکر خفى).
البته بعید نیست که ذکر خفى علاوه بر ذکر قلبى به اذکارى نیز اطلاق شود که انسان آهسته مىگوید به طورى که فقط خودش مىشنود.
این سخن را با دعایى از امام سجاد(علیه السلام) پایان مىدهیم:
آن حضرت در مناجات ذاکرین (مناجات سیزدهم از مناجات خمسة عشر) عرضه مىدارد: «اِلَهِى فَأَلْهِمْنَا ذِکْرَکَ فِى الْخَلاَ وَ الْمَلاِ وَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ و َالاِعْلانِ وَ الاْسْرَارِ وَ فِى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ آنِسْنَا بِالذِّکْرِ الْخَفِىِّ»؛ (خداوندا! یاد خود را به ما الهام کن، در تنهایى و در جمع، در شب و روز، در آشکار و پنهان، در توانگرى و تنگدستى و ما را با ذکر خفى مأنوس ساز).
از این دعاى امام(علیه السلام) استفاده مىشود که ذکر خفى فضیلت خاصى دارد که امام(علیه السلام) آن را به این صورت از خداوند تقاضا مى کند.
حقیقت ذکر و راه وصول به آن
ممکن است بعضى تصور کنند که ذکرالله همان الفاظى است که بر زبان جارى مىشود و تمام آثار ذکر را مربوط به آن بدانند در حالى که مى دانیم اذکار لفظى مقدمه اى براى توجه به مفاهیم آن و تفکر درباره حقیقت آن و سپس هماهنگى اعمال با آن است.
ذکرى که خالى از فکر باشد و فکرى که خالى از عمل باشد اعتبار چندانى ندارد.
همان گونه که قبلاً گفته شد، امام باقر(علیه السلام) در حدیث پر معنایى مىفرماید: «ثَلاث مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ اِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَمُوَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ وَهُوَ أَنْ یَذْکُرَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ عِنْدَ الْمَعْصِیَةِ یَهُمُّ بِهَا فَیَحُولُ ذِکْرُ اللَّهِ بَیْنَهُ وَبَیْنَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةِ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ اِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا اِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَاِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»(44)؛ (سه چیز است که از سختترین اعمال بندگان است: رعایت انصاف درباره مردم و مواسات با برادران و ذکر خداوند در هر حال. سپس افزود: منظور از ذکر خدا در هر حال این است که خداوند متعال را هنگامى که قصد معصیتى مىکند به یاد آورد و ذکر خدا میان او و آن معصیت حائل گردد و این همان چیزى است که خداوند متعال در قرآن مجید فرمود: پرهیزکاران هنگامى که گرفتار وسوسههاى شیطان شوند، به یاد [خدا وپاداش وکیفر او] مى افتند؛ و[در پرتو یاد او، راه حق را مىبینند و] ناگهان بینا مى گردند).
شبیه همین معنا با کمى تفاوت از پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) خطاب به امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده است که در ذیل بحث اقسام ذکر آوردیم.
در حدیث دیگرى که در غرر الحکم از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده چنین مىخوانیم: «لا تَذْکُرِ اللَّهَ سُبْحَانَهُ سَاهِیاً وَ لا تَنْسَهُ لاهِیاً وَ اذْکُرْهُ ذِکْراً کَامِلاً یُوَافِقُ فِیهِ قَلْبُکَ لِسَانَکَ وَ یُطَابِقُ اِضْمَارُکَ اِعْلانَکَ وَ لَنْ تَذْکُرَهُ حَقِیقَةَ الذِّکْرِ حَتَّى تَنْسَى نَفْسَکَ فِى ذِکْرِکَ وَ تَفْقُدَهَا فِى أَمْرِکَ»(45)؛ (خداوند را بهصورت سهو [و بدون توجه وحضور قلب] یاد مکن و براثر سرگرمىها، او را فراموش منما و هنگامى که او را یاد مى کنى یاد کاملى باشد که قلب تو با زبانت هماهنگ و باطنت با ظاهرت موافق باشد و هرگز نمىتوانى حقیقت ذکر را به جا بیاورى مگر زمانى که خود را به هنگام ذکر خدا فراموش کنى و در امورت به خود توجه نداشته باشى).
در قرآن مجید، تفکر، بلافاصله بعد از ذکر خدا آمده است که نشان مى دهد هدف از ذکر، آن است که انسان را در فکر فرو برد. درباره اولوا الالباب [صاحبان فکر و اندیشه] مىفرماید: «اِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لاَیَاتٍ لاُولِى الاْلبَابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَاماً وَ قُعُوداً وَع َلَى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»(46)؛ (مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد ورفت شب و روز، نشانه هایى [روشن] براى خردمندان است. همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد مىکنند؛ و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند؛ [و مى گویند:] بارالها! این ها را بیهوده نیافریده اى! منزهى تو! ما را از عذاب آتش نگاهدار!).
از این آیه به خوبى استفاده مى شود که «اولوا الالباب کسانى هستند که بعد از ذکر خداوند در فکر فرو مى روند»؛ فکرى که آنها را به معرفت بیشتر درباره آفریننده جهان هستى رهنمون مى شود.
در حدیثى امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) هفت گروه را بر مى شمرد که خود را مسخره مى کنند. یک گروه از آنها کسانى هستند که ذکر خدا مى گویند اما توجهى به لقاء الله ندارند: «مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ وَلَمْ یَسْتَبِقْ اِلَى لِقَائِهِ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِهِ»(47)؛ (کسى که یاد خدا کند و آرزوى لقاء الله نداشته باشد خودش را مسخره مى کند».
آیا دوام ذکر ممکن است؟
منظور از دوام ذکر این است که انسان تا آنجا که مىتواند به یاد خدا باشد؛ در هر حال و در هر شرایط، به ویژه هنگامى که وسوسه هاى شیطان به سراغ انسان مى آید و یا هواى نفس فعال مى شود.
در آیه 191 سوره آل عمران که قبلاً در بحث رابطه ذکر و فکر به آن اشاره شد مى خوانیم: خردمندان کسانى هستند که در حال قیام و قعود و زمانى که به پهلو خوابیده اند یعنى در همه حال به یاد خدا هستند؛ یادى که آنها را به تفکر درباره اسرار جهان هستى وا مى دارد و به معرفت پروردگار نزدیک و نزدیک تر مى سازد.
در آیه 201 سوره اعراف آمده است: «اِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا اِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَاِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»؛ (پرهیزکاران هنگامى که گرفتار وسوسه هاى شیطان شوند، به یاد [خدا و پاداش و کیفر او] مىافتند؛ و[در پرتو یاد او، راه حق را مىبینند و] ناگهان بینا مى گردند [و از دام شیطان رهایى مىیابند]).
در آیه 37 سوره نور مىخوانیم: «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَة و َلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ اِقامِ الصَّلاةِ وَ ایتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَالاَْبْصارُ»؛ (مردانى که نه تجارت و نه معاملهاى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات غافل نمى کند؛ آنها از روزى مى ترسند که در آن، دل ها و چشم ها دگرگون مى شود».
در آیه 205 سوره اعراف آمده است: «و َاذْکُرْ رَبَّکَ فى نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الاْصالِ وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ»؛ (پروردگارت را در دل خود، از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یادکن؛ و از غافلان مباش!».
تعبیر «بِالْغُدُوِّ وَ الاْصالِ»؛ (صبحگاه و شامگاهان) ممکن است کنایهاى از دوام ذکر باشد همانگونه که در تعبیرات روزانه مىگوییم: من صبح و شام به یاد شما هستم یعنى همواره به یادتان مىباشم. و تعبیر «لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ»؛ (از غافلان مباش) اشاره دیگرى به این معناست.
در آیه 41 و42 سوره احزاب مىخوانیم: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصیلاً»؛ (اى کسانى که ایمان آوردهاید! خدا را بسیار یاد کنید، و صبح و شام او را تسبیح گویید!).
همانگونه که پیشتر هم اشاره کردیم در حدیثى در کتاب شریف کافى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «مَا مِنْ شَىْءٍ اِلاَّ وَ لَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْهِ اِلاَّ الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْه»(48)؛ (هر چیزى حدى دارد که وقتى به آن رسد پایان مى پذیرد، جز ذکر خدا که حدى که با آن پایان گیرد، ندارد).
همان امام(علیه السلام) مطابق روایت اصول کافى مىفرماید: «کَانَ أَبِى(علیه السلام) کَثِیرَ الذِّکْرِ لَقَدْ کُنْتُ أَمْشِى مَعَهُ وَ اِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ آکُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ اِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ و َلَقَدْ کَانَ یُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا یَشْغَلُهُ ذَلِکَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ کُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لازِقاً بِحَنَکِهِ یَقُولُ لا اِلَهَ اِلاَّ اللَّهُ وَ کَانَ یَجْمَعُنَا فَیَأْمُرُنَا بِالذِّکْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْس»(49)؛ (پدرم بسیار یاد خدا مى کرد. هنگامى که با او راه مى رفتم پیوسته ذکر خدا مى گفت و هنگامى که با او غذا مى خوردم ذکر خدا مى گفت. گاه با مردم گفتگو مى کرد و این گفتگو مانع او از یاد خدا نبود و پیوسته مى دیدم زبانش در حرکت است و مى گوید: لا اِلَهَ اِلاَّ اللَّهُ. پدرم [بعد از نماز صبح] ما را جمع مى کرد و دستور مى داد به یاد خدا باشیم تا آفتاب طلوع کند).
در حدیث دیگرى از همان حضرت نقل شده است که فرمود: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ(سلام الله علیها) مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ الَّذِى قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً»(50)؛ (تسبیح فاطمه زهرا مصداق ذکر کثیرى است که خداوند در قرآن به آن اشاره کرده و مى فرماید: «اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً».
البته یاد خدا ممکن است دلایل مختلفى داشته باشد؛ گاه انسان به نعمت هاى الهى مى رسد و به یاد او مى افتد، گاه مصیبتى پیش مى آید و براى نجات از آن به خدا پناه مى برد، گاه آثار خدا را در وجود خود یا جهان آفرینش و به تعبیر دیگر، در آفاق و انفس مى بیند و به یاد خدا مى افتد، گاه گرفتار وسوسههاى شیطان و هواى نفس مى شود و با یاد خدا از آن نجات مى یابد. بنابراین انسان به هر مناسبتى مى تواند یاد خدا کند و از این طریق به دوام ذکر برسد.
آثار عجیب ذکر خداوند
از آیات و روایات استفاده مى شود که ذکر خدا آثار فراوانى در زندگى انسان دارد، از جمله:
1. ذکر خدا مایه آرامش روح و روان آدمى است همان گونه که در آیه 28 سوره رعد آمده است: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛(آگاه باشید! تنها با یاد خدا دل ها آرام مى گیرد!).
دلیل آن هم روشن است زیرا هر مشکلى در برابر قدرت و توانایى خداوند سهل و آسان است. به علاوه، او به بندگانش رحیم و مهربان است؛ هرگاه واقعاً به درگاه او روى آورند و حل مشکلاتشان را از او بخواهند او عنایت خویش را دریغ نمى دارد.
آرى، آرامش، یکى از گمشدگان مهم بشر است و به هر درى مى زند، تا آن را پیدا کند ولى در هیچ کجا جز در درگاه خداوند قادر و متعال پیدا نمى شود.
2. ذکر خدا انسان را در مقابل گناهان بیمه مى کند چرا که وقتى به یاد خدا افتاد به یاد حضور او در همه جا و آگاهى او از همه چیز مى افتد و صحنه دادگاه او را در قیامت در مقابل چشم خود مى بیند و حتى به یاد عذاب هاى دنیوى آن مى افتد و این امور تأثیر باز دارنده فوق العادهاى در برابر گناهان و انحراف از مسیر حق دارد و همین موضوع بود که توانست یوسف(علیه السلام) را در سختترین شرایط حفظ کند و از چنگال گناه رهایى بخشد و در برابر وسوسه هاى آن زن زیباى جوان بگوید: «مَعاذَ اللَّهِ اِنَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْواىَ»(51)؛ (پناه مى برم به خدا! او صاحب نعمت من است؛ مقام مرا گرامى داشته است).
و به تعبیر دیگر، یاد خدا سبب تهذیب نفوس و پاکى اعمال است همانگونه که امیرمؤمنان(علیه السلام) مى فرماید: «مَنْ عَمَّرَ قَلْبَهَ بِدَوامِ الذِّکْرِ حَسُنَتْ افْعالُهُ فِى السِّرِّ وَ الْجَهْرِ»(52)؛ هرکس قلب خود را با یاد پیوسته الهى آباد کند، اعمال او در پنهان و آشکار نیکو مى شود).
و در حدیث دیگرى از همان حضرت(علیه السلام) مى خوانیم: «مُداومَةُ الذِّکْرِ قُوْتُ الأَرْواحِ وَ مِفتاحُ الصَّلاحِ»(53)؛ تداوم یاد خدا غذاى روح و کلید رستگارى است).
نیز از همان حضرت حدیث پر معناى دیگرى نقل شده است: «مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ سُبْحانَهُ احْیَى اللَّهُ قَلْبَهُ وَ نَوَّرَ عَقْلَهُ و َلُبَّهُ»(54)؛ (هرکس یاد خداوند سبحان کند، دلش را زنده مى کند، و عقل و خرد او را نورانى مى سازد!).
3. ذکر خدا سبب مىشود که خدا نیز به یاد انسان باشد و او را مشمول انواع نعمت هاى خویش سازد و از گمراهى ها حفظ کند: «فَاذْکُرُونى أَذْکُرْکُمْ»(55)؛ (پس به یاد من باشید، تا به یاد شما باشم!).
در حدیثى در تفسیر این آیه آمده است که پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) فرمود: مفهوم آن این است: «اذْکُرُونِى بِالطَّاعَةِ وَ الْعِبَادَةِ أَذْکُرْکُمْ بِالنِّعَمِ وَ الاْحْسَانِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ»(56)؛ (شما از طریق اطاعت فرمان و عبادتم به یاد من باشید، من هم از طریق انواع نعمت ها و احسان و رحمت و خشنودىام به یاد شما خواهم بود).
4. ذکر خدا بلا ها را دور مى کند. در حدیثى که در کتاب شریف کافى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است مى خوانیم: یکى از یاران آن حضرت به نام ابوبصیر از عوامل مرگ و میر فرد با ایمان سؤال کرد. امام(علیه السلام) در جواب فرمود: فرد با ایمان ممکن است به واسطه عواملى حتى صاعقه از دنیا برود. سپس فرمود: «وَ لا تُصِیبُ ذَاکِرَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ»(57)؛ (ولى این بلا [و مانند آن] به کسى که ذکر خدا مى گوید اصابت نخواهد کرد).
5. یاد خدا سبب مى شود که خداوند حتى بدون درخواست، حوائج انسان را برآورد. در حدیث دیگرى که در همان کتاب از امام صادق(علیه السلام) نقل شده مى خوانیم: «اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ مَنْ شُغِلَ بِذِکْرِى عَنْ مَسْأَلَتِى أَعْطَیْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِى مَنْ سَأَلَنِى»(58)؛ خداوند متعال مى فرماید: کسى که ذکر من گوید و از درخواست حاجتش باز ماند من به او بیش از کسى مى دهم که از من درخواست کرده است).
بخشى از اذکار مهم!
در آیات قرآن و روایات اسلامى اشاره به اذکار فراوانى شده و در بسیارى از روایات آثار مهمى براى این اذکار بر شمرده شده است. این اذکار گاهى بهصورت ذکر مطلق و گاه بهصورت دعاست و هر دو ذکرالله محسوب مى شود.
تعدادى از این اذکار عبارت است از:
1. تسبیح فاطمه زهرا (سلام الله علیها).
2. تسبیحات اربعه که در رکعت سوم و چهارم نماز خوانده مى شود. این چهار ذکر را مى توان همراه هم و مى توان هرکدام را به صورت جداگانه گفت.
3. ذکر: «لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظیم».
جالب اینکه در حدیثى که در تفسیر معروف امام حسن عسکرى(علیه السلام) آمده است مى خوانیم: «اِنَّمَا قَدَرَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ عَلَى حَمْلِهِ بِقَوْلِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِیمِ وَصَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ»(59)؛ (حاملان عرش خداوند توانایى این کار بزرگ را بدین سبب پیدا کردهاند که این ذکر را مى گویند: بسم الله الرحمن الرحیم لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظیم و صلى الله على محمد و آله الطیبین).
4. ذکر «حسبنا الله و نعم الوکیل».
5. ذکر معروف یونسیه «لا اِلهَ اِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ اِنِّى کُنْتُ مِنَ الظَّالِمینَ».(60)
6. ذکر «مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَی َرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ».(61)
7. ذکر «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ اِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَىْءٍ قَدْراً».(62)
8. در حدیثى که در منابع معروف حدیث به وسیله جمعى از صحابه مشهور امام صادق(علیه السلام) از آن حضرت نقل شده چنین مى خوانیم: «عَجِبْتُ لِمَنْ فَزِعَ مِنْ أَرْبَعٍ کَیْفَ لا یَفْزَعُ اِلَى أَرْبَعٍ عَجِبْتُ لِمَنْ خَافَ کَیْفَ لا یَفْزَعُ اِلَى قَوْلِهِ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَاِنِّى سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَعَجِبْتُ لِمَنِ اغْتَمَّ کَیْفَ لا یَفْزَعُ اِلَى قَوْلِهِ لا اِلهَ اِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ اِنِّى کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاِنِّى سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِى الْمُؤْمِنِینَ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ مُکِرَ بِهِ کَیْفَ لا یَفْزَعُ اِلَى قَوْلِهِ أُفَوِّضُ أَمْرِى اِلَى اللَّهِ اِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ فَاِنِّى سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَرَادَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا کَیْفَ لا یَفْزَعُ اِلَى قَوْلِهِ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ فَاِنِّى سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِ هَا اِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً فَعَسى رَبِّى أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ عَسَى مُوجِبَة»(63)،(64)؛ (تعجب مى کنم از کسى که از چهار چیز وحشت دارد چگونه به چهار چیز پناه نمى برد: تعجب مىکنم از کسى که [از شخص یا چیزى] مى ترسد چگونه به این سخن خداوند پناه نمىبرد: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ» چراکه شنیدهام خداوند بهدنبال آن مىفرماید: «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُو»؛ آنها مشمول نعمت و فضل الهى شدند و هیچ گونه بدى به آنها نرسید).
و متعجبم از کسى که غمگین مى شود چگونه به این کلام الهى پناه نمىبرد: «لااِلهَ اِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ اِنِّى کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ»(65) زیرا خداوند به دنبال آن مىفرماید: «فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِى الْمُؤْمِنِین»(66)؛ (ما خواسته او را اجابت کردیم و او را از غم و اندوه رهایى بخشیدیم و اینگونه مؤمنان را نجات مىدهیم).
و در شگفتم از کسى که نقشه هاى شومى براى او کشیدهاند چگونه به این ذکر الهى پناه نمى برد: «و أُفَوِّضُ أَمْرِى اِلَى اللَّهِ اِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»(67) زیرا شنیدم که خداوند بهدنبال آن مىفرماید: «فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا»(68)؛ (خداوند او را [مؤمن آل فرعون را] از نقشه هاى بدى که براى او کشیدند محفوظ داشت).
و تعجب مى کنم از کسى که خواهان اموال دنیا و زینت آن است چگونه به این آیه پناه نمى برد: «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ» زیرا شنیدم که خداوند متعال به دنبال آن مىفرماید: «اِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً فَعَسى رَبِّى أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِک»(69)؛ (اگر مرا از نظر مال و فرزند کمتر از خود مى بینى امیدوارم خداوند بهتر از باغى که دارى به من عنایت کند [و خداوند به او داد]).
9. ذکر اصحاب کهف، که در پرتو آن مشمول نجات و عنایت الهى شدند: «رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ هَیِّىْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً».(70)
10. ذکر حضرت موسى(علیه السلام) در آغاز نبوتش که عرضه داشت: «رَبِّ اشْرَحْ لى صَدْرى وَ یَسِّرْ لى أَمْرى».(71)
11. ذکر حضرت ایوب(علیه السلام) که سبب نجات او شد: «[ربّ] أَنِّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمینَ».(72)
12. ذکر حضرت آدم و حوا(علیه السلام) هنگامى که توبه کردند و خداوند توبه آنها را پذیرفت، عرضه داشتند: «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ».(73)
13. و ذکرى که لشکر طالوت(علیه السلام) دربرابر جالوتیان ظالم به درگاه خدا عرضه داشتند و مشمول نصر و پیروزى شدند: «رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرینَ».(74)
14. و ذکرى که پیروان انبیا در صحنه هاى مختلف براى پیروزى بردشمن مى گفتند: «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ اِسْرافَنا فى أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرینَ».(75)
15. و ذکرى که زوار خانه خدا در روز عید قربان به پیشگاه خدا عرضه مى دارند: «رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ».(76)
16. اذکار پنجگانهاى که در آخر سوره آلعمران است و با «ربنا» شروع مىشود بسیار پر محتوا و پر معناست آنجا که مىفرماید: «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ * رَبَّنا اِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَما لِلظَّالِمینَ مِنْ أَنْصارٍ * رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادى لِلاْیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَتَوَفَّنا مَعَ الاْ َبْرارِ * رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ اِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمیعادَ».(77)
17. دعاى حضرت موسى(علیه السلام) هنگامى که به مدین وارد شد وهیچ پناهگاهى در آنجا نداشت، گفت: «رَبِّ اِنِّى لِمَا أَنْزَلْتَ اِلَىَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ»(78) و به دنبال آن گشایش عظیمى در زندگى او پیدا شد که مى دانیم.
18. دعاى حضرت ابراهیم(علیه السلام) هنگامى که او را بالاى منجنیق گذاشته بودند تا در آتش پرتاب کنند و جبرئیل پیشنهاد کمک به او داد و او اظهار بى نیازى کرد سپس گفت: پس خودت از خدا بخواه. عرضه داشت: «حَسْبِى مِنْ سُؤَالِى عِلْمُهُ بِحَالِى»(79) ما نیز مىگوییم: «الهى علمک بحالى حسبى عن مقالى».
در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) آمده است: در این هنگام ابراهیم چنین با خداى خود راز و نیاز کرد: «یَا أَحَدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ و َلَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَد تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ».(80)
در اقبال سید بن طاووس آمده است که طبق بعضى از کتب، کسى که از ظالمى بیم داشته باشد و در روز هشتم ماه ذىالحجه این دعا را بخواند: «حَسْبِي حَسْبِي حَسْبِي مِنْ سُؤَالِي عِلْمُكَ بِحَالِي»(81) از شر آن ظالم در امان خواهد ماند.
19. و در دعاى حضرت زکریا(علیه السلام) درمورد تقاضاى فرزند در سوره انبیا آمده است: «رَبِّ لا تَذَرْنِى فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ».(82)
20. در ذیل زیارت امینالله نیز دعاى پرمعنایى براى دفع شر اشرار و پیروزى اسلام آمده است: «أَنْتَ اِلَهِى وَسَیِّدِى وَمَوْلاىَ اغْفِرْ لاَوْلِیَائِنَا وَ کُفَّ عَنَّا أَعْدَاءَنَا وَ اشْغَلْهُمْ عَنْ أَذَانَا وَ أَظْهِرْ کَلِمَةَ الْحَقِّ وَ اجْعَلْهَا الْعُلْیَا وَأَدْحِضْ کَلِمَةَ الْبَاطِلِ وَ اجْعَلْهَا السُّفْلَى».
21. در دعاى حضرت نوح(علیه السلام) هنگامى که گرفتار فشارهاى دشمنان شد در سوره قمر آمده است: «دَعا رَبَّهُ أَنِّى مَغْلُوبٌ فَانْتَصِر»(83) و ما عرضه مى داریم: «رب انى مغلوب فانتصر وانت خیر الناصرین».
22. و در دعاى حضرت یوسف(علیه السلام) که بعد از پیروزى کاملش آمده است مى خوانیم: «أَنْتَ وَلِیِّى فِى الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ تَوَفَّنِى مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِین».(84)
23. این ذکر نیز در اواخر سوره جاثیه درقرآن مجید آمده است که بسیار پرمعناست: «فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الاَْرْضِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ لَهُ الْکِبْرِیَاءُ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الاَْرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».(85)
24. این دعا نیز مأخوذ از بعضى از روایات اسلامى است: «یا دَلیلَ الْمُتَحَیّرین و یا أمانَ الْخائِفین، و یا غِیاثَ الْمُسْتَغیثین أغِثْنا وَ فَرِّجْ عَنّا».(86)
25. و در بخشى از دعاى افتتاح این جمله پرمحتوا آمده است: «یَا مَنْ یَقْبَلُ الْیَسِیرَ وَ یَعْفُو عَنِ الْکَثِیرِ اقْبَلْ مِنِّى الْیَسِیرَ وَ اعْفُ عَنِّى الْکَثِیرَ اِنَّکَ أَنْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُور».
26. در دعایى از امام صادق(علیه السلام) براى حل مشکلات مادى و معنوى آمده است: «رَبِّ لا تَکِلْنِى اِلَى نَفْسِى طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً لا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لا أَکْثَرَ».(87)
27. و در دعاى دیگرى در کتاب شریف کافى آمده است که امام باقر(علیه السلام) به یکى از یارانش چنین دستور داد که بگو: «اللَّهُمَّ اِنِّى أَسْأَلُکَ مِنْ کُلِّ خَیْرٍ أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ أَحَاطَ بِهِ عِلْمُک...».
28. از امام جواد(علیه السلام) براى گشایش مشکلات و حل آنها نقل شده که این دعا را تکرار کنید: «یَا مَنْ یَکْفِى مِنْ کُلِّ شَىْءٍ وَلا یَکْفِى مِنْهُ شَىْءٌ اکْفِنِى مَا أَهَمَّنِى».(88)
29. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: هنگامى که برادران یوسف او را در چاه افکندند جبرئیل نزد او آمد و گفت: در این جا چه مى کنى؟ گفت: برادرانم در اینجا مرا در این چاه افکندهاند. گفت: مىخواهى از آن خارج شوى؟ یوسف گفت: بسته به لطف خداست، اگر بخواهد، مرا خارج مىکند. جبرئیل گفت: خداوند مى فرماید: مرا با این دعا بخوان تا تو را بیرون آورم: «اللَّهُمَّ اِنِّى أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ لا اِلَهَ اِلاَّ أَنْتَ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ ذُو الْجَلالِ وَ الاِکْرَامِ أَنْ تُصَلِّىَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ و َأَنْ تَجْعَلَ لِى مِمَّا أَنَا فِیهِ فَرَجاً وَ مَخْرَجا».(89)
30. در حدیثى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار نقل کرده مىخوانیم: امیرمؤمنان(علیه السلام) کسى را دید که دعایى طولانى از روى نوشتهاى مىخواند، فرمود: اى مرد! کسى که این دعاى طولانى را مىشنود دعاى کوتاه را هم اجابت مىکند. عرضه داشت: پس چه کنم؟ فرمود: این دعا را بخوان: «الْحَمْدُلِلَّهِ عَلَى کُلِّ نِعْمَةٍ وَ أَسْأَلُ اللَّهَ مِنْ کُلِّ خَیْرٍ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ کُلِّ شَر وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ».(90)
31. «يَا خَفَى الْأَلْطَاف نَجِّنَا مِمَّا نَحْذَرُ وَ نَخَافُ».(91)
32. «یا مَن لهُ الدُّنیا و َالآخرةُ اِرْحَم مَنْ لَیْسَ لَهُ الدنیا و لا الآخِرَةُ».(92)
33. «یا مَنِ اسْمُهُ دَوَاءٌ وَ ذِکْرُهُ شِفَاءٌ وَ طَاعَتُهُ غِنَى».(93)
34. «یَا سَابِغَ النِّعَمِ یَا دَافِعَ النِّقَمِ یَا نُورَ الْمُسْتَوْحِشِینَ فِى الظُّلَمِ یَا عَالِماً لا یُعَلَّمُ».(94)
35. «أَنْتَ اِلَهِى وَ سَیِّدِى وَ مَوْلاىَ اغْفِرْ لاَِوْلِیَائِنَا وَ کُفَّ عَنَّا أَعْدَاءَنَا و َاشْغَلْهُمْ عَنْ أَذَانَا».(95)
36. «اللّهُمَّ هَبْ لِىَ الْجِدَّ فِى خَشْیَتِکَ وَ الدَّوَامَ فِى الاِْتِّصَالِ بِخِدْمَتِکَ».(96)
37. «اِلَهِى هَبْ لِى کَمَالَ الاِنْقِطَاعِ اِلَیْکَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا اِلَیْک».(97)
38. «اللّهُمَّ أَلْحِقْنِى بِنُورِ عِزِّکَ الاَْبْهَجِ فَأَکُونَ لَکَ عَارِفاً وَ عَنْ سِوَاکَ مُنْحَرِفاً وَ مِنْکَ خَائِفاً مُرَاقِباً».(98)
39. «اللَّهمَّ مِنْکَ أَطْلُبُ الْوُصُولَ اِلَیْکَ وَب ِکَ أَسْتَدِلُّ عَلَیْکَ فَاهْدِنِى بِنُورِکَ اِلَیْکَ».(99)
40. «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِى نَفْسَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِى نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِى رَسُولَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِى رَسُولَکَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِى حُجَّتَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِى حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِى».(100)
اذکار و دعا هاى چهلگانه بالا که برگرفته از آیات قرآن مجید و دعا هاى مأثور و اذکار منقول از معصومین: است براى حالات مختلف بسیار راهگشاست و نیازى نیست که انسان اذکار خاصى را از اشخاصى که خود را استاد مى نامند طلب کند که ممکن است اجتهاد ها و نظرات شخصى خود آنها باشد.
آیا اذکار، اعداد خاصى دارد؟
گاه بعضى از عرفا اعداد خاصى براى اذکار فوق ویا اذکار دیگر تعیین مىکنند، و به پیروان خود توصیه مىنمایند که حتماً این عدد را رعایت کنند این اعداد گاهى برگرفته از نام ذکرگویان یا الفاظ آن اذکار است که براساس حروف ابجد(101) تعیین مىشود ولى هیچ دلیل روشنى بر اعتبار این اعداد نیست بلکه ذکر خدا را به هر اندازه و به هر مقدار و در هر شرایطى مىتوان گفت، به جز اذکارى که براى آنها در روایات معصومین: عددى آمده است مانند ذکر تسبیح حضرت زهرا(سلام الله علیها) که اعداد خاصى در آن توصیه شده است.
براى مثال در روایتى که در کتاب شریف کافى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است مى خوانیم: «مَنْ قَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِیمِ مِائَةَ مَرَّةٍ حِینَ یُصَلِّى الْفَجْرَ لَمْ یَرَ یَوْمَهُ ذَلِکَ شَیْئاً یَکْرَهُه»(102)؛ (کسى که ذکر... را یک صد مرتبه بعد از نمازصبح بگوید در آن روز حادثه ناخوشایندى براى او رخ نخواهد داد».
و در حدیث دیگرى از همان امام بزرگوار آمده است: «مَنْ قَالَ فِى دُبُرِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَدُبُرِ صَلاةِ الْمَغْرِبِ سَبْعَ مَرَّاتٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِیمِ دَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ...»(103)؛ کسى که بعد از نماز صبح و بعد از نماز مغرب هفت مرتبه بسم الله الرحمن الرحیم لا حول ولا قوة بالله العلى العظیم بگوید خداوند هفتاد نوع از انواع بلا را از او دفع مى کند).
گاه شنیده مى شود که بعضى از اساتید عرفان افرادى را از بعضى اذکار نهى کردهاند و مثلاً گفتهاند: ذکر «یا الله» براى بعضى خطرناک است.
اینگونه تعبیرات که هیچ مدرک معتبرى از معصومین: براى آن نقل نشده، اعتبارى ندارد وگفتن اذکار براى هرکس در هر پایهاى از معلومات و سیر الىالله خوب و راه گشاست و چنان نیست که بعضى از اقسام ذکر با بعضى افراد سازگار باشد و با بعضى ناسازگار، براى بعضى مایه هدایت گردد و براى بعضى مایه خطر.
آیا اذکارى که سالک از آن استفاده مىکند باید منصوص باشد؟
شک نیست که اذکار منصوصه اى در قرآن مجید و در روایات معصومین: آمده است وگاه خواص و آثارى براى آن اذکار بیان شده است و در استفاده از آنها براى سالکان راه، جاى تردید نیست، که بخش قابل توجهى از آنها گذشت.
اما سخن این است که آیا استاد یا خود سالک مىتواند به تناسب حال و احساس نیاز، اذکار دیگرى ابداع کند وبا آن اذکار به خدا توسل جوید؟ مثلاً بگوید: اى خدایى که یونس را از شکم ماهى نجات بخشیدى! مرا از ظلمات اوهام و گناهان رهایى بخش و اى خدایى که ابراهیم را از آتش نمرود رها ساختى و آتش را بر او گلستان کردى! مرا از آتش هوى و هوس نجات بخش (به فرض که این مضمون در هیچ یک از دعاهاى مأثوره نیامده باشد). و امثال این اذکار و دعا ها که هرکس به حسب حال مى تواند ابداع کند.
و یا بگوید: یا واجب الوجود ادرکنى، یا واهب الوجود خلّصنى و امثال آن.
شک نیست که اگر شخص اینگونه اذکار را به قصد ورود در شرع بگوید و یا بخواهد به عنوان ذکر خاصى که در شرع وارد شده مطرح کند بدعت است و حرام، ولى اگر به قصد ذکر مطلق بگوید مانعى ندارد زیرا ذکر مطلق طبق ظاهر قرآن مستحب است و بارها در قرآن دستور به ذکر خدا داده شده یا از کسانى که ذکر خدا مى گویند مدح و تمجید شده است.
البته این در صورتى است که محتواى آن محتواى معقول و موافق آموزههاى دینى و اعتقادات صحیح اسلامى باشد مانند آنچه در مثال هاى مذکور آمد.
آیا اسماء الله توقیفى است؟
در این جا این سؤال پیش مىآید که اگر در اذکار ابداع شده نامهایى براى خدا ذکر شود که در متون دینى نیامده است شرعاً جایز است؟ مانند واجب الوجود و واهب الوجود و امثال آن.
در این جا میان علماى اسلام اختلاف نظر است؛ مشهور بر آناند که اسماءالله توقیفى است و تنها آنچه در نصوص دینى درمورد اسماء و صفات خداوند آمده مجاز است و غیر آن را نمى توان بر او اطلاق کرد. به عنوان مثال، ما نمى توانیم درمورد خداوند بگوییم: عاقل یا فقیه یا صبور زیرا این اسماء در نصوص دینى نیامده است.
دلیلى که براى آن ذکر کردهاند نخست آیه 180 سوره اعراف است که مى فرماید: «وَ لِلَّهِ الاَْسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذینَ یُلْحِدُونَ فى أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»؛ (و براى خدا، نام هاى نیک است؛ خدا را به آن [نام ها] بخوانید! وکسانى را که اسماء خدا را تحریف مى کنند رها سازید! آنها به زودى جزاى اعمالى را که انجام مى دادند، مى بینند!».
ولى با توجه به آنچه در ذیل آیه آمده است که «الحاد در اسماء» را نهى مى کند و منظور از الحاد در اسماء یا این است که نامى بر خدا بگذارند که بوى شرک مى دهد و یا نام هاى مخصوص او را بر غیر او بگذارند مانند لات و عزى که بر بت هایى نهاده شده و مى گویند از ریشه الله و عزیز گرفته شده است، که در این صورت، این آیه ارتباطى به توفیقى بودن اسماء الله ندارد، و حداقل این است که الحاد در اسماء خداوند ـ در این آیه ـ خالى از ابهام نیست که در این صورت استدلال به آن جایز نمى باشد.
اضافه بر این، روایاتى از معصومین: نقل شده که از تسمیه خداوند و اسمائى که خودش را به آن توصیف نکرده منع گردیده است:
مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى در این زمینه بابى تحت عنوان «النهى عن الصفة بغیر ما وصف به نفسه تعالى» ذکر کرده و از جمله روایات این باب روایت محمد بن حکیم است که مىگوید: امام موسى بن جعفر(علیه السلام) به پدرم در نامهاى چنین مرقوم داشت: «أَنَّ اللَّهَ أَعْلَى و َأَجَلُّ وَأَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُبْلَغَ کُنْهُ صِفَتِهِ فَصِفُوهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَک ُفُّوا عَمَّا سِوَى ذَلِکَ»(104)؛ (خداوند برتر و بالاتر و بزرگت ر از آن است که حقیقت صفت او درک شود؛ بنابراین، او را آنگونه که خود را توصیف کرده، وصف کنید و از غیر آن باز ایستید).
در حدیث دیگرى یکى از یاران همان حضرت در نامهاى خدمتش عرض مىکند که جمعیتى در عراق هستند که خدا را به صورت (جسمانى) توصیف مى کننداگر مصلحت مى دانید مذهب صحیح را در این زمینه براى ما بیان فرمائید.
حضرت در پاسخ چنین فرمود: «فَاعْلَمْ رَحِمَکَ اللَّهُ أَنَّ الْمَذْهَبَ الصَّحِیحَ فِى التَّوْحِیدِ مَا نَزَلَ بِهِ الْقُرْآنُ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَانْفِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى الْبُطْلانَ وَ التَّشْبِیهَ فَلا نَفْىَ وَ لا تَشْبِیهَ هُوَ اللَّهُ الثَّابِتُ الْمَوْجُودُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لا تَعْدُوا الْقُرْآنَ فَتَضِلُّوا بَعْدَ الْبَیَانِ»(105)؛ (خداوند تو را رحمت کند، بدان که مذهب صحیح در توحید همان صفاتى است که در قرآن براى خداوند متعال آمده است. بنابراین، بطلان و تشبیه را از خدا نفى کن؛ نه تعطیل صفات، صحیح است [که گفته شود ما هیچ چیز از صفات خدا را نمى فهمیم] و نه تشبیه [که براى خدا اوصافى همچون مخلوقاتش قائل شویم]. بنابراین نه تعطیل صفات و نه تشبیه، بلکه او خداوندى است ثابت و موجود و بالاتر از توصیف واصِفان و از قرآن تجاوز نکنید که گمراه خواهید شد، آن هم بعد از اتمام حجّت).
نتیجه اینکه اگر در دلالت آیات قرآن بر توقیفى بودن اسماء الله تردید کنیم در ظهور روایات نمى توان تردید کرد، به همین دلیل، مشهور، طرفدار توقیفى بودن اسماء اند و همانگونه که اشاره شد معتقدند: اسمائى را که در کتاب و سنت درباره خدا نیامده، مانند عاقل، سخى، فقیه و مانند آن، نمىتوان بر خداوند اطلاق کرد.
اما نکته مهمى که در اینجاست این است: این بحث مربوط به اسمائى است که بر خداوند مى نهند اما اگر تعبیراتى به عنوان توصیف براى ذات پاک پروردگار انتخاب شود مانند اینکه گفته شود: اى خدایى که موسى را در دامان فرعون پرورش دادى! اى خدایى که دشمنان موسى را غرق کردى! یا گفته شود: یا من وهب لابراهیم اسماعیل بعد کبر سنّه، و امثال آن، دلیلى بر ممنوعیت این تعبیرات نداریم. حتى مىتوان گفت که سیره بر آن جارى شده که افراد با ایمان گاهى اینگونه تعبیرات را که برگرفته از تاریخ یا قرآن و حدیث است درباره خداوند ذکر مى کنند و هرگز نمى توان حکم به تحریم آن کرد ولى البته باید این توصیف ها لایق شأن خداوند تبارک و تعالى باشد.
بیان این نکته نیز لازم است که هرگز نباید اینگونه توصیف ها را به قصد ورود در شرع گفت، زیرا بدعت محسوب خواهد شد بلکه باید به عنوان ذکر مطلق گفته شود و حتى در نماز نیز مى توان به هنگام دعا از اینگونه اوصاف (البته به زبان عربى، بنابر اینکه غیر زبان عربى در نماز جایز نیست) استفاده کرد.
مقالات مرتبط:
