فلسفه قربانی در حج از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

صفحه کاربران ویژه - خروج
مرتب سازی بر اساس
 
makarem news

یادداشت روز:

فلسفه قربانی در حج از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

پیشینه قربانی به روایت قرآن / قربانی کردن؛ جدا شدن از وابستگی ها به روش حضرت ابراهیم(ع) / «ذبح عظیم» / ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﺪﺍﺷﺖ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﺍﻟﻬﻲ / قربانی راه تقرب / ذکر و یاد الهی/ ذبح نفس با تیغ تقوا / قربانی کردن نفس / رسیدگی به نیازمندان / بزرگ شمردن خداوند / خرافات را از سنت حسنهی قربانی بزداییم

«حج‏» يك سفر سياحتى و تجارتى نیست،[1] بلکه اسرار مهمى دارد[2] كه هر يك از ديگرى ريشه ‏دارتر و پرسودتر است،[3] و در راستای سامان ‏بخشيدن به زندگى‏انسان ‏هاست.[4]

متأسفانه گروهى از مسلمين از فلسفه و روح این عبادت غافلند و تنها به ظواهر قناعت مى‏كنند،[5] حال آنکه اگر تنها به جنبه‏هاى صورى مراسم حج اكتفاء شود و روح و فلسفه‏ آن زنده نگردد بركات واقعى آن آشكار نخواهد شد.[6]

[در این میان می توان] به فريضه مسلم و دستور صريح اسلام در حج تمتع، در روز دهم ذى‏حجة الحرام، (یعنی سنت قربانی) اشاره کرد که باید حيوانى را در منى قربانى كنند و فرق نمى‏كند اين قربانى شتر باشد يا گاو و يا گوسفند، و بدون آن نباید از احرام خارج شد.[7]

مسأله « قربانى» هميشه سؤال‏ انگيز بوده است.[8] لذا هنگامى كه در قربانگاه در سرزمين منى مى‏آئيم تعجب مى‏كنيم اين همه قربانى براى چيست؟ اصولاً مگر ذبح حيوان مى‏تواند حلقه‏اى از مجموعه يك عبادت باشد؟![9] به راستی خدا چه نيازى به قربانى دارد؟ و اصولاً فلسفه قربانى كردن چيست؟[10]

[برای پاسخگویی به این پرسش ها] «حج» را بايد با اين رموز تعليم داد، و خاطرات ابراهيم و فرزند ش را گام به گام تجسم بخشيد، تا هم فلسفه آن درك شود و هم اثرات عميق اخلاقى حج در نفوس حجاج پرتوافكن گردد.[11]

بی تردید اگر در مطالعات اسرار حج ، غفلت كنيم بسيارى از مراسم آن به صورت معما درمى‏آيد.[12]و بدون آن آثار، قشرى بيش نيست.[13]

پیشینه قربانی به روایت قرآن

در رابطه با دستور قربانى ممكن است اين سؤال پيش آيد كه اين چگونه عبادتى است كه در اسلام تشريع شده كه براى خدا و براى جلب رضاى او حيوانات را قربانى كنند مگر خداوند نياز به قربانى دارد؟ و آيا اين كار در اديان ديگر نيز بوده است يا مخصوص مشركان بوده؟ قرآن براى روشن ساختن اين مطلب مى‏گويد: «و لكل أمة جعلنا منسكا ليذكروا اسم الله على ما رزقهم من بهيمة الأنعام‏؛ اين منحصر به شما نيست كه مراسم ذبح و قربانى براى خدا داريد بلکه «ما براى هر امتى قربانگاهى قرار داديم تا نام خدا را بر چهار پايانى كه به آنها روزى داده‏ايم ببرند».[14]

قربانی کردن؛ جدا شدن از وابستگی ها به روش حضرت ابراهیم(ع)

 [سنت قربانی] عميقاً با خاطره مجاهدت های ابراهيم علیه السلام و فرزندش اسماعيل علیه السلام آميخته است.[15] در حقیقت يكى از اسرار آن زنده كردن خاطره فداكارى بزرگ مرد الهى و قهرمان توحيد، حضرت ابراهيم خليل عليه السلام است.[16] چرا که ذبح حيوان براى جلب رضاى خدا، سمبلى براى آمادگى انسان براى فداكارى و قربانى شدن در راه او است.[17]

جريان فداكارى ابراهيم خليل اين است كه خداوند براى تكميل روح و روان و اثبات لياقت و پايه فدا كارى وى به او دستور داد تا فرزند فوق‏العاده عزيز خود را در سرزمين «منى» در راه خدا قربانى نمايد؛ البته اين فرمان جنبه آزمايشى داشت و براى اثبات شايستگى آن مرد الهى بود؛ لذا، هنگامى كه وى آماده اطاعت گرديد، دستور آمد كه به جاى فرزند خويش، گوسفندى را ذبح نمايد.[18]

آمادگى و مهيا گشتن آن حضرت براى اطاعت دستور خداوند، ثابت كرد كه روح اخلاص و اطاعت، روح جانبازى و فداكارى، در او آن‏چنان قوى و نيرومند است‏ كه مى‏تواند در پرتو ايمان، بر هر چيز حتى بر عواطف و احساسات عميق و ريشه دار پدرانه پيروز آيد و براى يك هدف عالى و معنوى، از فرزند خويش بگذرد؛ اگر چه سرانجام فقط گوسفندى ذبح كرد.[19]

اینگونه است که تجسم تمام صحنه ذبح اسماعيل و روحيات اين پدر و پسر به هنگام قربانى ، بهره های تربيتى را، در وجود انسان ارتقا می بخشد[20]. لذا هنگامى كه مسأله قربانى ابراهيم را به خاطر مى‏آوريم كه عزيزترين عزيزانش و شيرين‏ترين ثمره عمرش را در اين ميدان در راه خدا ايثار كرد، و بعداً سنتى به عنوان قربانى در منى به وجود آمد، به فلسفه اين كار پى مى‏بريم.[21]

همانگونه که زائران خانه خدا با كشتن گوسفندى در سرزمين «منى» خاطره اخلاص و قدرت ايمان و پايه فداكارى او را در دل‏ها زنده مى‏سازند و از اين رهگذر به يكديگر درس فداكارى و جانبازى مى‏آموزند و گويا عملاً چنين مى‏گويند كه مرد خدا كسى است كه در راه خدا از همه چيز بگذرد؛ چنان كه آن مرد بزرگ گذشت[22] و اين گوشه‏اى از اسرار قربانى روز «منى» است.[23]

«ذبح عظیم»

براى اين كه برنامه حضرت ابراهيم ناتمام نماند، و در پيشگاه خدا قربانى‏ كرده باشد و آرزوى آن حضرت برآورده شود، خداوند قوچى بزرگ فرستاد تا به جاى فرزند قربانى‏ كند و سنتى براى آيندگان در مراسم «حج» و سرزمين «منى» از خود بگذارد، چنانكه قرآن مى‏گويد: «و فديناه بذبح عظيم؛[24] ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم» لذا قربانى‏ حجاج در مكه بايد يادآور ذبح حضرت ابراهيم عليه السلام باشد.[25]

در اينكه عظمت اين ذبح از چه نظر بوده از نظر جسمانى و ظاهرى؟ مفسران گفتگوهاى فراوانى دارند، ولى تمام اين جهات در ذبح عظيم قابل جمع است، از جمله می توان به این دیدگاه اشاره کرد.[26]

يكى از نشانه‏هاى عظمت اين ذبح آن است كه با گذشت زمان سال به سال وسعت بيشترى يافته، و الان در هر سال بيش از يك ميليون نفر، به ياد آن ذبح عظيم ذبح مى‏كنند و خاطره‏اش را زنده نگه مى‏دارد.[27]

لذا نه تنها خداوند پيروزى ابراهيم را در اين امتحان بزرگ در آن روز ستود، بلكه خاطره آن را جاويدان ساخت، چنان كه در آيه بعد می خوانیم: «و تركنا عليه في الآخرين؛[28]‏ ما نام نيك ابراهيم را در امت هاى بعد باقى و برقرار ساختيم».[29]

لذا او« اسوه اى» شد براى همه آيندگان، و «قدوه اى» براى تمام پاكبازان و عاشقان دلداده كوى دوست، و برنامه او، به صورت سنت حج در اعصار و قرون آينده تا پايان جهان جاودان گردید از آن جهت که او پدر پيامبران بزرگ، او پدر امت اسلام و پيامبر اسلام بود.[30]

ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﺪﺍﺷﺖ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﺍﻟﻬﻲ

تمام آنچه در برنامه‏هاى دينى وارد شده و انسان را به ياد خدا و عظمت آئين او مى‏اندازد شعائر الهى است و بزرگداشت آن نشانه تقواى دل ها است.[31]

« شعائر» جمع «شعيره» به معنى علامت و نشانه است، بنا بر اين«شعائرالله» به معنى«نشانه‏هاى پروردگار» است كه شامل سر فصل هاى آئين الهى و برنامه‏هاى كلى، از جمله مناسك حج مى‏باشد كه انسان را به ياد خدا مى‏اندازد.[32]

در این بین، مسأله قربانى‏ صریحاً در قرآن کریم جزء شعائر محسوب شده است؛ «و البدن جعلناها لكم‏ من‏ شعائر الله؛‏[33] شترهاى چاق و فربه را [در مراسم حج] براى شما از شعائر الهى قرار داديم»، آنها از يك سو به شما تعلق دارند، و از سوى ديگر از شعائر و نشانه‏هاى خداوند در اين عبادت بزرگ هستند، لذا قربانى حج يكى از مظاهر روشن اين عبادت است.[34]

اين نكته نيز قابل توجه است كه منظور از«بزرگداشت» آن چنان كه بعضى از مفسران ظاهر بين گفته‏اند بزرگى جسمانى قربانى و مانند آن نيست، بلكه حقيقت تعظيم آن است كه مقام و موقعيت اين شعائر را در افكار و اذهان و ظاهر و باطن بالا ببرند و آنچه درخور احترام و عظمت آنها است به جاى آورند.[35]

قربانی راه تقرب

«قربان» به چيزى گفته مى‏شود كه به وسيله آن تقرب مى‏جويند؛ خواه اين وسيله، عبادتى از عبادات مانند نماز و روزه و حج باشد يا گوسفندان و ساير حيوانات قربانى‏ يا صدقه‏اى در راه خدا.[36]

لذا در قرآن کریم آمده است، «لكم فيها خير؛ براى شما در چنين حيواناتى خير و بركت است». از يك سو از گوشت آنها استفاده مى‏كنيد و ديگران را اطعام مى‏نمائيد و از سوى ديگر به خاطر اين ايثار و گذشت و عبادت پروردگار از نتائج معنوى آن‏ بهره‏مند خواهيد شد و به پيشگاه او تقرب مى‏جوئيد.[37]

ذکر و یاد الهی

پيش از ظهور اسلام، و همچنين مقارن آن، مشركان و بت ‏پرستان براى انجام مناسك حج به «مكه» مى‏آمدند، و مراسم حج را كه اصل آن از ابراهيم عليه السلام بود ولى با مقدار زيادى از خرافات و شرك آميخته بودند، انجام مى‏دادند از جمله قربانى،که[38] به نام بت ها ذبح می شد.[39]

اسلام با اصلاح و تصفيه‏اى كه در اين برنامه به عمل آورد، اصل اين عبادت بزرگ و مراسم صحيح و خالص از شرك آن را امضاء نمود، و بر روى خرافات خط بطلان كشيد.[40]

در قرآن کریم كيفيت قربانى كردن در يك جمله كوتاه چنين بيان شده است: «فاذكروا اسم الله عليها صواف؛‏[41] نام خدا را به هنگام قربانى كردن آنها در حالى كه به صف ايستاده‏اند ببريد».[42]

بی شك ذكر نام خدا به هنگام ذبح حيوانات يا نحر كردن شتر كيفيت خاصى ندارد و هر گونه نام خدا را ببرند كافى است.[43]

از آنجا كه توجه اصلى در مراسم حج به جنبه‏هايى است كه با خدا ارتباط پيدا مى‏كند و روح اين عبادت بزرگ را منعكس مى‏سازد در آيه فوق از مراسم قربانى، تنها مساله بردن نام خدا را كه يكى از شرائط است بيان مى‏كند، اشاره به اينكه آنها به هنگام ذبح قربانى تمام توجهشان به خدا و قبول در گاه او است و استفاده از گوشت آن تحت الشعاع آن قرار دارد.[44]

در حقیقت قربانى كردن حيوانات؛ رمزى است براى آمادگى براى قربانى شدن در راه خدا، همان گونه كه در سر گذشت ابراهيم (ع) و اسماعيل (ع) و قربانى او آمده است، آنها با اين عمل اعلام مى‏كنند كه در راه او آماده هر گونه ايثارند حتى بذل جان.[45]

ذبح نفس با تیغ تقوا

 به راستی فلسفه قربانى كردن چيست؟ مگر اين كار چه نفعى به حال خدا دارد؟ حال آنکه اصولاً خدا نيازى به گوشت قربانى ندارد، او نه جسم است و نه نيازمند، او وجودى است كامل و بى انتها از هر جهت.[46]«بلكه آنچه به خدا مى‏رسد تقوا و پرهيزگاى و پاكى اعمال شما بندگان است».[47]

به تعبير ديگر؛ هدف آن است كه ما با پيمودن مدارج تقوا در مسير يك انسان كامل قرار گيريم و روز به روز به خدا نزديكتر شويم، همه عبادات كلاس هاى تربيت است براى ما انسان ها، قربانى درس ايثار و فداكارى و گذشت و آمادگى براى شهادت در راه خدا به ما مى‏آموزد، و درس كمك به نيازمندان و مستمندان.[48]

در حقیقت آنچه به مقام قرب او از اعمال ما واصل مى‏گردد پوسته و ظاهر آن نيست، بلكه مغز و باطن و اخلاصى است که ما را به مقام قربش نایل می سازد.[49]

قربانی کردن نفس

حج، جهاد با نفس است؛[50] لذا هر يك از زوار خانه خدا كه به زيارت آن خانه مقدس مى‏رود، و براى مناسك حج احرام مى‏بندد، به ياد امتحان بزرگ حضرت ابراهيم عليه السلام و آن ايثار و فداكارى بى‏مانند، گوسفندى را قربانى مى‏كند، و با اين قربانى هم آن خاطره را زنده نگه مى‏دارد، و هم هواها و هوس‏هاى خويش را ذبح مى‏نمايد.[51]

رسیدگی به نیازمندان

هدف از قربانى‏ كردن علاوه بر جنبه‏هاى معنوى و روحانى و تقرب به درگاه خداوند اين است كه گوشت آن به مصرف هاى لازم برسد هم قربانى‏ كننده از آن استفاده كند و هم قسمتى را به فقيران نيازمند برساند.[52] این مسأله امرى است منطقى و كاملاً قابل درك.[53]

به عبارت دیگر هدف نهايى از قربانى كردن آن است كه گروهى از نيازمندان از آن بهره‏مند شوند؛[54] همان طور كه قرآن مجيد مى‏فرمايد گوشت قربانی بايد صرف فقرا و نيازمندان شود: «فكلوا منها و أطعموا البائس الفقير؛[55]پس از گوشت حيوانات قربانى، هم خودتان بخوريد و هم بينوايان فقير را اطعام نماييد».[56]

البته هرگاه در سرزمین منى مستحقينى نباشند مى‏توان گوشت‏ قربانى را به خارج از منى و حتى خارج از عربستان برد و به فقراى مسلمين رساند.[57]

تعظیم خداوند

هدف نهايى اين است كه به عظمت خدا آشنا شويم، همان خدايى كه ما را در مسير تشريع و تكوين، هدايت كرده از يك سو مناسك حج و آئين اطاعت و بندگى را به ما آموخت و از سوى ديگر اين حيوانات بزرگ و نيرومند را مطيع فرمان ما ساخت، تا از آنها در راه اطاعت خدا، قربانى كردن، نيكى به نيازمندان و همچنين تامين زندگى خود استفاده كنيم همانگونه که در قرآن کریم می خوانیم: «كذلك سخرها لكم لتكبروا الله على ما هداكم؛[58] اين گونه خداوند چارپايان را مسخر شما كرد تا خدا را به خاطر اينكه شما را هدايت كرده بزرگ بشمريد و تكبير گوئيد».[59]

سخن آخر: (خرافات را از سنت حسنه‌ی قربانی بزداییم)

از جمله اعمال زشت اعراب جاهلى این بود كه هر گاه حيوانى را قربانى مى‏كردند خون آن را بر سر بت ها و گاه بر در و ديوار كعبه مى‏پاشيدند، و بعضى از مسلمانان ناآگاه بى ميل نبودند كه در اين برنامه خرافى از آنها تبعيت كنند، لیکن آيه شریفۀ «لن ينال الله لحومها و لا دماؤها؛[60] گوشتها و خونهاى اين قربانيان هرگز به خدا نمى‏رسد»، نازل شد و خداوند آنها را نهى كرد.[61]

متأسفانه هنوز اين رسم جاهلى در بعضى از مناطق وجود دارد كه هرگاه قربانى به خاطر ساختن خانه‏اى مى‏كنند خون آن را بر سقف و ديوار آن خانه مى ‏پاشند، و حتى در ساختمان بعضى از مساجد نيز اين عمل زشت و خرافى را كه مايه آلودگى مسجد است، انجام مى‏دهند كه بايد مسلمانان بيدار شده و با آن مبارزه كنند.[62]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع

1.تفسیر نمونه

2. قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع)

3.پاسخ به پرسش های مذهبی


[1] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص119.

[2] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص183.

[3] يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص435.

[4] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص115.

[5] مناسك جامع حج ؛ ص24.

[6] تفسير نمونه ؛ ج‏3 ؛ ص14.

[7] همان ؛ ج2 ؛ ص45.

[8] همان ؛ ج14 ؛ 102.

[9] همان ؛ ج19 ؛ ص125.

[10] همان ؛ ص109.

[11] همان؛ ج19؛ ص125.

[12] همان.

[13] همان.

[14] همان ؛ ج‏14 ؛ ص101.

[15] همان؛ ج19؛ ص125.

[16] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص334.

[17] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص102.

[18] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص334.

[19] همان ؛ ص 335.

[20] متأسفانه مراسم قربانى در عصر و زمان ما به شكل نامطلوبى در آمده است كه بايد علماى اسلام در نجات آن بكوشند.

[21] يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص441.

[22] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص335.

[23] همان.

[24] سورۀ صافات؛ آیۀ 107.

[25] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص159.

[26] تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص116.

[27] همان.

[28] سورۀ صافات؛ آیۀ 129.

[29] تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص117.

[30] همان.

[31] همان ؛ ج14؛ ص 97.

[32] همان ؛ ج1؛ ص 539.

[33] سورۀ حج ؛ آیۀ 36.

[34] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص106.

[35] همان ؛ ص97.

[36] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏13 ؛ ص123.

[37] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص106.

[38] شان نزول آيات قرآن ؛ ص42.

[39] تفسير نمونه ؛ ج‏5 ؛ ص418.

[40] شان نزول آيات قرآن ؛ ص42.

[41] سورۀ حج ؛ آیۀ 36.

[42] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص107.

[43] همان.

[44] همان ؛ ص72.

[45] همان ؛ ص73.

[46] همان ؛ ص109.

[47] «و لكن يناله التقوى منكم»، (سورۀ حج ؛ آیۀ 37).

[48] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص109.

[49] همان ؛ ج‏13 ؛ ص343.

[50] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏13 ؛ ص124.

[51] قهرمان توحيد: شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص 159.

[52] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص82.

[53] همان ؛ ص102.

[54] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏2 ؛ ص605.

[55] سورۀ حج ؛ آیۀ 28.

[56] قهرمان توحيد: شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم(ع) ؛ ص159.

[57] مناسك حج فارسى ؛ ص153.

[58] سورۀ حج ؛آیۀ37.

[59] تفسير نمونه ؛ ج‏1 ؛ ص628.

[60] سورۀ حج ؛آیۀ37.

[61] كنز العرفان ؛ ج 1 ؛ ص 314 / نقل از: تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص109.

[62] همان.


تاریخ انتشار: « 1398/05/21 »
نود و نهمین شماره ماهنامه الکترونیکی خبری - تحلیلی بلیغ

از سوی پایگاه اطلاع رسانی دفتر معظم له منتشر شد:

نود و نهمین شماره ماهنامه الکترونیکی خبری - تحلیلی بلیغ

نوروز با طعم فقر

تصویرسازی:

نوروز با طعم فقر

بهار محبت ایرانی

تصویرسازی:

بهار محبت ایرانی

نوروز و توسعه گردشگری داخلی

تصویرسازی:

نوروز و توسعه گردشگری داخلی

نیروی انتظامی ضمن برخورد شدید با برهم زنندگان نظم و مفسدان، مأمور به محبت و رحمت است

در دیدار فرمانده نیروی انتظامی استان قم مطرح شد:

نیروی انتظامی ضمن برخورد شدید با برهم زنندگان نظم و مفسدان، مأمور به محبت و رحمت است

پرسه مرگ در نوروز

تصویرسازی:

پرسه مرگ در نوروز

فهرست نظرات
*متن
*کد امنیتی http://makarem.ir
تعداد بازدیدکنندگان : 17373